ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ M.E.
ΤΣΩΝΗ
Δρ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ
Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΕΝΓΚΕΛΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ. Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ
1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΑ
ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
Προς τα τέλη του 18ου
αιώνα η Γερμανία βρίσκεται σε προγενέστερο στάδιο ανάπτυξης συγκριτικά με τη
Γαλλία που είχε περάσει στη μανιφακτούρα και την Αγγλία στη βιομηχανία. Σύμφωνα
με τον Marx η Γερμανία
ήταν «η σύγχρονη του ιστορικού παρελθόντος των προχωρημένων λαών»1.
Η ναπολεόντειος
κατοχή συνδυαστικά με τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις οδήγησαν σε
έντονη δημογραφική άνοδο, αύξηση του πληθυσμού των πόλεων, μεγάλη πρόοδος στη
βιομηχανία και στην εξόρυξη μεταλλευμάτων και στη μεταλλουργία. Με τη συμφωνία
της τελωνειακής ένωσης το 1834 δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την
ανάπτυξη της γερμανικής οικονομίας και την είσοδο του καπιταλισμού στη
βιομηχανική φάση. Η εξέλιξη αυτή είχε ως αποτέλεσμα την τροποποίηση και σύνθεση
των κοινωνικών τάξεων. Κυρίαρχη ήταν αυτή των ευγενών. Η οικονομική της βάση
είναι η έγγειος ιδιοκτησία και από πολιτική άποψη αποτελεί το στήριγμα του
καθεστώτος της απόλυτης μοναρχίας. Ωστόσο, στις ανατολικές επαρχίες εμφανίζεται
ένας φιλελευθερισμός, που οφείλεται στην ανάπτυξη και δραστηριότητα της αστικής
τάξης.
Η μεγαλοαστική τάξη
ενισχύθηκε από τη βιομηχανική ανάπτυξη που σημειώθηκε στις αρχές του αιώνα. Οι
τεχνίτες αποτελούν τη μεγάλη μάζα. Η κατάργηση των συντεχνιών αύξησε τον αριθμό
τους, ωστόσο η κοινωνική τους θέση είναι προσωρινή. Απειλούνται να πέσουν στην
κατάσταση του προλεταριάτου, αλλά η κοινωνική τους συνείδηση είναι
προσανατολισμένη προς την αστική, την οποία μιμούνται.
Το βιομηχανικό
προλεταριάτο σχηματίζεται κυρίως στον 19ο αιώνα με εξαιρετικά
γρήγορη ανάπτυξη κυρίως από πρώην εργάτες και έχει χειραφετημένη ταξική
συνείδηση. Μόνο στην υφαντουργία και την τυπογραφία η εργατική τάξη έχει πιο συνειδητούς εργάτες
που λόγω των απάνθρωπων συνθηκών ζωής επιταχύνουν την εξέγερσή τους. Η εικόνα
αυτή θα δώσει τη δυνατότητα στον Marx να ανακαλύψει μέσα στην εργατική
τάξη το σπόρο μιας καινούργιας κοινωνίας και τον φορέα του μέλλοντος της
ανθρωπότητας.2
O Μarx στο Παρίσι γνωρίζει και συνεργάζεται
με τον Φρίντριχ Ένγκελς, ο οποίος τον έφερε σε επαφή με το ζήτημα της εργατικής
τάξης και της Οικονομίας και συνέγραψαν τη «Γερμανική Ιδεολογία», μια κριτική
μελέτη της φιλοσοφίας του Χέγκελ και των αριστερών Εγελιανών, βάζοντας έτσι τα
θεμέλια του διαλεκτικούυλισμού. Πολεμούν τις ριζοσπαστικές απόψεις των
νεοεγελιανών ριζοσπαστών και εκφράζουν κρίσεις για την ιστορική εξέλιξη της
κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας.3 Η καθημερινή εργασία του Ένγκελς στην εταιρεία
του πατέρα του τον εξοικειώνει με τα καθημερινά γεγονότα αλλά παράλληλα του
γεννά την επιθυμία να μελετήσει τη θεωρία και αρχίζει να διαβάζει τους
οικονομολόγους Άνταμ Σμιθ, Ρικάρντο, Ζαν Μπαπτίστ κ.α. Αρχίζει να παρατηρεί από
κοντά τη ζωή του προλεταριάτου, του οποίου η αθλιότητα έρχεται σε αντίθεση με
τον πλούτο και την υπεροψία των κυρίαρχων τάξεων. Με το άρθρο του «Σχέδιο
Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας» για πρώτη φορά γίνεται ανάλυση των
προβλημάτων της παραγωγής και αυτό θα αποτελέσει την πηγή του ιστορικού
υλισμού.4
Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ
Οι Μαρξ και Ένγκελς επιδόθηκαν
στη συγγραφή της «Γερμανικής Ιδεολογίας» βάζοντας ως στόχο «να μελετήσουν τον
ζωντανό άνθρωπο, όπως βρίσκεται μέσα στην ιστορία και την πολιτική»5.
Ο επαναστατικός
χαρακτήρας της «Γερμανικής Ιδεολογίας» βρίσκεται «στη σχέση που έχει
αποκατασταθεί ανάμεσα στο σύνολο των πολιτικών μετασχηματισμών (νόμοι για την
ιδιοκτησία, μορφή του Κρατικού Δικαίου, συγκρότηση των εθνών) και ιδεολογικών
μετασχηματισμών και στην ιστορία της παραγωγής των υλικών αγαθών» 6
Η πραγματεία των
Μαρξ και Ένγκελς αναλαμβάνει να επαναπροσδιορίσει την κατεύθυνση που πρέπει να
ακολουθεί η σκέψη. Να εξηγήσει τα στάδια και τις ποικίλες εκφάνσεις αυτής της
πορείας εξέλιξης του ανθρώπινου πολιτισμού. Η υλιστική σκέψη έχει τη δυνατότητα
να προσλαμβάνει όλα τα φαινόμενα στην πραγματική τους διάσταση, από την αιτία
της εμφάνισής τους σε όλη την κίνηση και την ανάπτυξή τους 7.
O διαλεκτικός
υλισμός δεν είναι ένας απλός εμπειρισμός που συλλέγει στιγμές της υλικής
πραγματικότητας αλλά ούτε και ένα σύστημα επεξεργασίας αφαιρέσεων και
εξιδανικεύσεων της υλικής διαδικασίας της ζωής. Η κίνηση αυτή είναι απτή και
οδηγεί την ανθρώπινη κοινωνία από μια παλιότερη σε μια νεότερη φάση της
ανάπτυξης διατηρώντας μια συνέχεια.
Ο κοινωνικός άνθρωπος που
μετέχει ενεργά στις δραστηριότητες του συνόλου και με τον τρόπο αυτό συμβάλλει
στο χτίσιμο του πολιτισμού μέσα από την αμφίδρομη κίνηση ανάμεσα στη δική του
δράση και τις συνθήκες γύρω του, είναι το αντικείμενο μελέτης του διαλεκτικού
υλισμού. «Δείχνει συνεπώς ότι οι περιστάσεις φτιάχνουν τους ανθρώπους όπως οι
άνθρωποι φτιάχνουν τις περιστάσεις»8. Έτσι
αποκαθίσταται και η μεγάλη συμβολή της διαλεκτικής για τη φιλοσοφική σκέψη.
Για τους Μαρξ και Ένγκελς οι νόμοι της διαλεκτικής
ήταν νόμοι της αυτόνομης κίνησης των υλικών διεργασιών. 9. O διαλεκτικός υλισμός αναλύει
κάθε φαινόμενο της ζωής και στη συνέχεια το ανασυνθέτει εντάσσοντάς το και πάλι
στο όλο, στο ιστορικό συνεχές. Τα νέα επιτεύγματα της επιστήμης που γνωρίζουν
μεγάλη απήχηση κατά τον 19ο αι. επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη μαρξιστική
σκέψη. Διατυπώνει τους δικούς του νόμους, τη δική του μέθοδο ανάλυσης για να
μελετήσει τη διαδικασία της κίνησης ενός ενιαίου όλου. Είναι η μόνη
επιστημονική μέθοδος που έχει τη δυναμική να οδηγήσει στην ανατροπή της. Επειδή
αναγνωρίζει την αξία της διαλεκτικής στις κοινωνικές επιστήμες, την αποσυνδέει
οριστικά από την άγονη μελέτη της
κίνησης ιδεών που δεν έχουν καμία σχέση με τον κόσμο που πραγματικά
εξελίσσεται.
Η υλιστική
διαλεκτική γίνεται όπλο στα χέρια της εργατικής τάξης που μέσα από την εξέλιξη
των πραγμάτων προσδοκά την ανατροπής της προηγούμενης κατάστασης. Η διαλεκτική
εξασφαλίζει στην επιστήμη της ιστορίας τη δυνατότητα μιας συνολικής θεώρησης
του ιστορικού γίγνεσθαι ως μια δυναμική ολότητα μιας συνολικής θεώρησης του
ιστορικού γίγνεσθαι ως μια δυναμική ολότητα που εξελίσσεται παράλληλα με την
ανθρώπινη δράση.
Η ιστορική εξέλιξη
έχει παγκόσμιο χαρακτήρα αφού οι μοχλοί που της δίνουν κίνηση εξαρτώνται από
την παγκόσμια αγορά και το διεθνές κεφάλαιο. Με τον καταμερισμό της εργασίας
και την ιδιοκτησία που εδραιώνονται στον τομέα της παραγωγής από τα πρώτα
χρόνια του πολιτισμένου κόσμου, δημιουργείται τελικά μια μάζα εργατών χωρίς άλλη ιδιοκτησία πέρα
από την εργατική τους δύναμη, που εργάζονται με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση των
παραγωγικών δυνάμεων στα χέρια λίγων, κάτω από τον ζυγό της ίδιας τους της
δύναμης.10 Η τάξη αυτή κάτω από την
εκμεταλλευτική πίεση οφείλει να ξαναδώσει κίνηση για την αλλαγή της
καπιταλιστικής κοινωνίας, που έχει τώρα ξεπεράσει τα εθνικά όρια.
Η διαλεκτική σχέση ανθρώπων
και μέσων παραγωγής οδηγεί στην ανάδυση νέων κοινωνικών μορφών και σχέσεων. Η
συνασπισμένη δύναμη και η παγκόσμια πάλη των προλεταρίων, της τάξης που
εισπράττει την αντίφαση των παραγωγικών σχέσεων και δυνάμεων όπως επικρατούν
και επηρεάζουν όλο τον σύγχρονο κόσμο, γίνεται ο μοχλός κίνησης για την
ανατροπή της καπιταλιστικής κοινωνίας.
Μέσα σ’ αυτόν τον
φαύλο κύκλο που παίζουν οι ιδέες αντικαθιστώντας η μια την άλλη με τον ίδιο
ρυθμό που η μια εξουσία αντικαθιστά την άλλη
μέσα στην κοινωνία, ο Μαρξ δίνει οριστικό τέλος επαναπροσδιορίζοντας την
αρχή της ανθρώπινης ιστορικής πορείας στη στιγμή της δημιουργίας της. 11 O Marx διαπιστώνει ότι
πρωταρχικής σημασίας είναι η αναζήτηση ενός νέου, ασφαλούς και σταθερού
κριτηρίου μελέτης της ανθρώπινης κοινωνίας μέσα σε συνθήκες που θα αναζητηθούν
στη φύση. Εξάλλου, η κοινωνική συγκρότηση των ανθρώπων καθοριζόταν από τους
φυσικούς τους δεσμούς και από τις
σχέσεις τους με τη φύση. Οι σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους έχουν σαν βάση την
αμοιβαία θέση τους μέσα στην παραγωγή, οπότε οι φυσικές συνθήκες περνούν σε
δεύτερη θέση.
Αρχικά η δουλειά
είναι η επέκταση της ελεύθερης διάθεσης της εργασίας του άλλου που υπάρχει ως
σπόρος μέσα στην οικογένεια, οπότε ο καταμερισμός είναι φυσικός 12. Στο βαθμό
που η παραγωγή γίνεται πλουσιότερη και διαφοροποιείται, ο καταμερισμός της
εργασίας υπαγορεύει στο άτομο τη θέση του στην κοινωνία, τις σχέσεις του με τα
εργαλεία παραγωγής.
Ο πρώτος
καταμερισμός της εργασίας είναι ο χωρισμός μεταξύ βιομηχανικής και αγροτικής
εργασίας. Κάθε καινούργια παραγωγική δύναμη επιτείνει ακόμη πιο πολύ τον
καταμερισμό της εργασίας. Με την πρόοδο των παραγωγικών δυνάμεων τελειοποιείται
ο καταμερισμός της εργασίας. Κάθε άτομο αφιερώνεται σε μια δραστηριότητα όλο
και πιο περιορισμένη, γίνεται πιο ειδικός στο βαθμό που ο κόσμος του πλούτου
και των αγαθών αυξάνεται και η παραγωγή γίνεται πιο καθολική. Ο καταμερισμός της εργασίας επιβάλλει όχι μόνο την
κατανομή των λειτουργιών στο εσωτερικό της παραγωγής αλλά επίσης τη διανομή
στην ιδιοποίηση των προϊόντων.
Η αστική τάξη
προήλθε κυρίως από την ειδίκευση ενός ορισμένου αριθμού ατόμων στις υπηρεσίες
του εμπορίου. Ο Μαρξ αναζητά την εξήγηση του κοινωνικού γίγνεσθαι στην
κοινότητα και τις σχέσεις που διαμορφώνονται ανάμεσα στα μέλη της και την
παραγωγική δραστηριότητά τους13. Έτσι, η υλική βάση της ζωής των ανθρώπων
εξηγεί την εξέλιξη των αμοιβαίων σχέσεων τους.
Η υλιστική άποψη του
Μαρξ για την προτεραιότητα του «είναι» βαθαίνει. Αυτό που οι άνθρωποι έχουν στο
μυαλό τους καθορίζεται από το επίπεδο ανάπτυξης της κοινωνίας μέσα στην οποία
ζουν. Η συνείδηση, ο τρόπος πρόληψης του κόσμου, είναι κοινωνικό προϊόν. Στο
βαθμό που οι υλικές προϋποθέσεις εξελίσσονται, εξελίσσονται και οι ανάγκες των
ανθρώπων. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να αλλάξουν τις συνθήκες αν δεν έχουν μια
θεωρητική άποψη, μια επιστημονική γνώση για τους όρους αυτής της μεταβολής.
Τροποποίηση της συνείδησης δε σημαίνει τίποτε άλλο παρά τροποποίηση της
ερμηνείας του κόσμου.14 Είναι απαραίτητο, συνεπώς,
για τον άνθρωπο να φτάσει σε μια επιστημονική γνώση της δραστηριότητάς του, σε
μια επιστημονική γνώση της ιστορίας. Η αλλαγή του κόσμου δεν ανήκει πια στην
κατηγορία των ευσεβών πόθων.
Η ιδεολογία, ο
τρόπος που σκεφτόμαστε πάνω στην κοινωνία, και πάνω στην αντικειμενική ιστορική
γνώση είναι μια κατάσταση της συνείδησης, που κατά τον Λεφέβρ κατασκευάζει το
πλαίσιο εκείνο μέσα στο οποίο θα προστατευθούν και θα γίνουν αποδεκτά τα
συγκεκριμένα συμφέροντα. Η ιδεολογία είναι το αποτέλεσμα της ανάπτυξης και της
συγκέντρωσης των παραγωγικών δυνάμεων μιας κοινωνίας. Η ατομική ιδιοκτησία στα
μέσα παραγωγής οδηγεί αναγκαστικά τους κατόχους της στη χρήση ιδεολογικών
μορφών που καθιστούν την ιδιοκτησία τους ασφαλή. Από την άλλη ο καταμερισμός
της εργασίας παίρνει την ολοκληρωτική του μορφή με τον καταμερισμό υλικής και
πνευματικής εργασίας και αποσυνδέει τελείως τη συνείδηση από την πρακτική,
υλική ζωή 15. Και η ιδεολογία παρουσιάζει εκείνες τις μορφές πρόσληψης του κόσμου
που περιφρουρούν τα κέρδη μιας κοινωνικής
τάξης από την εργασία και την παραγωγή.
Η δημιουργία της ιστορίας,
η αλλαγή της ανθρωπότητας σε σχέση με την αρχική περίοδο είναι αποτέλεσμα δύο
ειδών μεταβολών: Η μια είναι άμεσο αποτέλεσμα της πρακτικής δραστηριότητας των
ανθρώπων και η άλλη της θεωρητικής τους δραστηριότητας, η οποία διαπιστώνει τις
συνέπειες των βαθμιαίων αλλαγών και καθορίζει μια δράση που σκοπεύει να
προσαρμόσει τις ανθρώπινες σχέσεις στο
επίπεδο των παραγωγικών δυνάμεων. 16. Τα γεγονός ότι η ιστορική εξέλιξη σημαίνει
σύγκρουση του παλιού με το νέο και επικράτηση του τελευταίου προϋποθέτει μια
βαθειά αναταραχή μέσα στην κοινωνία.
3. ΤΑΞΕΙΣ-ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ-ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ
Ο ιστορικός υλισμός
συγκροτείται σε επιστήμη με δική του μέθοδο, τη διαλεκτική, δικούς του νόμους
ανάλυσης που προκύπτουν από την παρατήρηση της οικονομικής δραστηριότητας των
ανθρώπων. Η ενασχόληση με την πολιτική οικονομία έχει κεντρικό ρόλο στο έργο
των Μαρξ και Ένγκελς, οι οποίοι « αρχίζουν
να ξεχερσώνουν το έδαφος της πολιτικής οικονομίας, που την
αντιλαμβάνονται όχι σαν τη θεωρητική μελέτη γενικών κατηγοριών αλλά σαν ανάλυση
των πραγματικών ιστορικών και προσωρινών ανθρώπινων σχέσεων»17. Το αντικείμενο
της Πολιτικής Οικονομίας είναι οι κοινωνικές και οι παραγωγικές σχέσεις των
ανθρώπων. Επίσης, έχει να κάνει με ένα
ιστορικό, με ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο υλικό. Οι αλλαγές που
συντελούνται στη ζωή της κοινωνίας, στην οικονομία, βρίσκουν, λοιπόν, την
έκφρασή τους στα συμπεράσματα της πολιτικής οικονομίας.
Στο πρώτο μέρος της «Γερμανικής Ιδεολογίας» οι Μαρξ
και Ένγκελς αποσαφηνίζουν την έννοια των παραγωγικών δυνάμεων, την υλική βάση
της δραστηριότητας των ανθρώπων. Παραγωγικές δυνάμεις δεν είναι μόνο τα μέσα
παραγωγής, δηλαδή τα εργαλεία αλλά και οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν, οι
εφευρέσεις που καθορίζουν τον βαθμό της κυριαρχίας πάνω στη φύση, η συνεργασία,
ο καταμερισμός της εργασίας των οποίων η
ανάπτυξη είναι σε συνάρτηση με το επίπεδο πολιτισμού που έχουν φτάσει οι λαοί .
Ουσιαστικό ρόλο στην ανάπτυξη αυτή παίζει και η τεχνολογία.18
Κάθε πρόοδος των
παραγωγικών δυνάμεων σημαίνει τροποποίηση των κοινωνικών σχέσεων, των σχέσεων
παραγωγής. Οι Μαρξ και Ένγκελς σκιαγραφούν μια ιστορία των μορφών ιδιοκτησίας
διακρίνοντας διαδοχικά την ιδιοκτησία του γένους, την αρχαία ιδιοκτησία και τη
φεουδαρχική ιδιοκτησία. Η πρώτη είναι μια συλλογική ιδιοκτησία των μέσων
παραγωγής που αποτελούνται από τη γη. Το επίπεδο της παραγωγικότητας είναι
χαμηλό κι ο εργαζόμενος μόλις που μπορεί να παράγει όσα χρειάζεται για να ζήσει
ο ίδιος. Αυτή η μορφή αντιστοιχεί «στο μη αναπτυγμένο στάδιο παραγωγής» και σε
μια κοινωνική οργάνωση που στηρίζεται στην οικογένεια.19.
Η κοινωνική
οργάνωση στηρίζεται στην οικογένεια. Οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονται
αργά. Διαχωρίζεται η γεωργία από την κτηνοτροφία , υπάρχει η χειροτεχνία και αναπτύσσεται
η ανταλλαγή των προϊόντων της εργασίας. Η ιδιοκτησία είναι κοινοτική και η
ακίνητη ατομική ιδιοκτησία εξελίσσεται. Στη συνέχεια εμφανίζεται η ατομική ιδιοκτησία του δουλοκτήτη στα μέσα
παραγωγής και στους εργαζόμενους, τους δούλους. Τώρα οι παραγωγικές δυνάμεις
εξελίσσονται σημαντικά. Βαθαίνει ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στη γεωργία
και τη χειροτεχνία των πόλεων και ξεχωρίζουν στη βιοτεχνική παραγωγή ειδικότητες όπως υφαντουργοί, βαφείς,
ξυλουργοί σιδηρουργοί κ.α. Ωστόσο, οι πολύ άσχημες συνθήκες εργασίας και
διαβίωσης των δούλων δημιούργησαν μια αποστροφή για την καταναγκαστική εργασία
τους. Οι δούλοι ξεσηκώνονται πια ενάντια στις κυρίαρχες τάξεις με αποτέλεσμα
την κατάρρευση του δουλοκτητικού συστήματος.
Τη θέση του
δουλοκτητικού συστήματος παίρνει η φεουδαρχία. Η ιδιοκτησία είναι συλλογική στο
βαθμό που αντιπροσωπεύει τη μορφή κυριαρχίας μιας τάξης πάνω στη μάζα των
δουλοπάροικων, τους οποίους πρέπει να διατηρεί σε κατάσταση υποταγής. Το κύριο
πλεονέκτημα της φεουδαρχίας συγκριτικά με το δουλοκτητικό σύστημα έγκειται στο
γεγονός ότι ο άμεσος παραγωγός, ο αγρότης, είχε υλικό ενδιαφέρον για τα
αποτελέσματα της δουλειάς του, όταν δούλευε στο δικό του κομμάτι γης. Η
φεουδαρχική οργάνωση θα δώσει στην πόλη τις συντεχνίες, μέσο για την άμυνα των
κυρίων εναντίων τεχνιτών και του κύματος των δουλοπάροικων προσφύγων.20 Η
ταξική πάλη στη φεουδαρχική κοινωνία παίρνει πιο μεγάλη οξύτητα και οι
εξεγέρσεις των δουλοπάροικων χωρικών συγκλονίζουν τα φεουδαρχικά κράτη. Η
αστική τάξη συσπειρώνει δίπλα της όλες τις τάξεις και τα στρώματα που είναι
δυσαρεστημένα από τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων. Αρχίζει λοιπόν, η εποχή των
αστικών επαναστάσεων, που αντικαθιστούν το φεουδαρχικό σύστημα με το
καπιταλιστικό.21
Στον καπιταλισμό τα
μέσα παραγωγής αποτελούν ατομική ιδιοκτησία, ενώ οι άμεσοι παραγωγοί, οι
προλετάριοι διαθέτουν μέσα παραγωγής. Ο μισθωτός εργάτης είναι προσωπικά
ελεύθερος, πουλάει την ικανότητά του για εργασία και παίρνει ως αντάλλαγμα
μισθό εργασίας. Αναπτύσσεται η μεγάλη μηχανοποίηση της παραγωγής και οι
ειδικευμένες επιχειρήσεις, ενώ ο καταμερισμός της εργασίας φτάνει σε πολύ υψηλό
επίπεδο. Σχηματίζεται πλέον η παγκόσμια αγορά και το παγκόσμιο σύστημα της
καπιταλιστικής παραγωγής.
Το εμπόριο
εμφανίζεται σαν μια ειδικευμένη δραστηριότητα που πηγάζει από την επέκταση των
σχέσεων των πόλεων και την κοινότητα των συμφερόντων των τεχνιτών που επιθυμούν
να κυκλοφορήσουν τα εμπορεύματά τους. Οι συνθήκες ζωής τους γίνονται πιο
ομοιόμορφες στις πόλεις και αρχίζουν να έρχονται σε αντίθεση με τις συνθήκες
ζωής της αριστοκρατίας, που ενδιαφέρεται για τη διατήρηση των τοπικών
συνόρων.22
Οι κοινές συνθήκες
ζωής των τεχνιτών και η αντίθεσή τους προς τη φεουδαρχική τάξη πραγμάτων
συντελούν ώστε να συνειδητοποιήσουν τα άτομα ότι αποτελούν ένα σύνολο. Έτσι
δημιουργούνται οι τάξεις. 23
Έμποροι και
τεχνίτες μέσα σε μια εμπορευματική οικονομία διαθέτουν ένα κεφάλαιο που χάνει
τον πολιτικό του χαρακτήρα και γίνεται όλο και περισσότερο κινητό. Η
μανιφακτούρα συναγωνίζεται τις συντεχνίες και διευρύνει τα πλαίσια της αγοράς και
συναγωνισμός των πόλεων παραχωρεί τη θέση του στο συναγωνισμό μεταξύ των εθνών.
Το εμπόριο τώρα αποκτά πολιτική σημασία. 24. Στο εσωτερικό της ανθρώπινης
ομάδας που εργάζονται βιομηχανικά, εμφανίζονται διαφοροποιήσεις και συγκρούσεις
συμφερόντων. Οι έμποροι θα σχηματίσουν τη μεγαλοαστική τάξη. Οι ανθρώπινες
σχέσεις στο πλαίσιο της εργασίας αλλάζουν, οι χρηματικές σχέσεις μεταξύ
εργοδοτών και εργατών γίνεται ο κανόνας. Η εργασία επιβάλλεται πάνω στον εργάτη
και ελέγχεται από την υλικά κυρίαρχη τάξη που έχει συγκεντρώσει τα μέσα
παραγωγής ως ιδιοκτησία της. Η εκάστοτε κυρίαρχη τάξη είναι υπεύθυνη και για
την οργάνωση της κοινωνίας.
Η εξέλιξη της
μηχανικής κάτω από την ώθηση επιστημόνων π.χ. Νεύτωνας, θα δημιουργήσει
δυνατότητες για μια μηχανοποίηση της παραγωγής σε μεγαλύτερη κλίμακα. Έτσι
μπαίνουμε στην εποχή της μεγάλης βιομηχανίας, η οποία θα γνωρίσει την
μεγαλύτερη ανάπτυξή της στην Αγγλία στα τέλη του 18ου αιώνα.
Τα άτομα
υποτάσσονται σε έναν τρόπο ζωής που προσδιορίζεται από τους όρους παραγωγής και
δεν είναι τα ίδια σε θέση να ελέγξουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητάς τους
ελεύθερα υποτάσσοντας σ’ αυτήν εξωτερικές συνθήκες. Για να μπορέσει να
απελευθερωθεί η καταπιεζόμενη τάξη πρέπει να μην μπορούν πια να σταθούν πλάι
πλάι οι παραγωγικές δυνάμεις που αποκτηθήκανε πια και οι κοινωνικές σχέσεις που
υπάρχουνε τώρα να μην μπορούν να συνυπάρξουν.25 Εξάλλου, η ταξική πάλη στην ουσία είναι η κινητήρια δύναμης όλης της
εκμεταλλευτικής κοινωνίας.
Με τη μορφή της
κοινωνίας αντίστοιχα μεταβάλλεται και η συνειδησιακή κατάσταση των ανθρώπων. Οι
υλικές προϋποθέσεις που οργανώνουν τον τρόπο παραγωγής επηρεάζουν τις σχέσεις
των ανθρώπων μεταξύ τους αλλά και τη σχέση τους με τη φύση.
Οι Μαρξ και Ένγκελς
τονίζουν ότι ο απόλυτος καταμερισμός της εργασίας επέρχεται με τον καταμερισμό
της υλικής από την πνευματική. Η απελευθέρωση της συνείδησης του ανθρώπου
μπορεί να επέλθει μόνο αν αρθεί εντελώς
ο καταμερισμός αυτός.26
Η σύγκρουση ανάμεσα
στις ανερχόμενες παραγωγικές δυνάμεις και την κυρίαρχη ιδεολογία και οικονομική
οργάνωση βρίσκει τη λύση της στην επανάσταση. Αυτή θα επιφέρει κατάργηση της
ατομικής ιδιοκτησίας και θα καταργηθούν οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζει η
ανθρωπότητα. Θα καταργηθούν οι εξωτερικές δυνάμεις που δρουν πάνω στον άνθρωπο
ανασταλτικά, πράγμα που θα του επιτρέψει να πάρει την τύχη στα χέρια του. Μια
τέτοια επανάσταση θα είναι καρπός της συνειδητής δράσης του προλεταριάτου,
γιατί η τάξη θα έχει φτάσει ως τη γνώση των νόμων ανάπτυξης της κοινωνίας.
Τότε, δεν θα υπάρχει αυτό που κυρίως αποκαλείται πολιτική εξουσία, που δεν
είναι παρά αυτό η επίσημη έκφραση της αντίθεσης των τάξεων μέσα στην αστική
κοινωνία.27.
Tο κράτος στο μεταξύ αποσπάστηκε από την
υλική του βάση, μπήκε πάνω από τα άτομα σαν μια υπερβατική δύναμη, ως ενσάρκωση
του Δικαίου. Η νομική μορφή με την οποία σκεπάζει τη δράση της κυρίαρχης τάξης
είναι η έκφραση στο πεδίο των ιδεών του κυρίαρχου τρόπου ιδιοκτησίας, δηλαδή
του κυρίαρχου τρόπου, παραγωγής. Ο τύπος του κάθε κράτους καθορίζεται από το
συγκεκριμένο κάθε φορά τρόπο παραγωγής κι έτσι έχουμε κράτος φεουδαρχικού
τύπου, καπιταλιστικού κλπ, ενώ η μορφή που αυτό υιοθετεί έχει να κάνει με τις
εκάστοτε ιστορικές ιδιομορφίες και εμφανίζεται πότε ως μοναρχία κι άλλοτε ως
βασιλεία, δημοκρατία κλπ. Άλλες βασικές λειτουργίες του κράτους είναι η
οικονομική, η κοινωνική, και η ιδεολογική, η οποία περιλαμβάνει έναν τεράστιο
μηχανισμό για τη διάδοση της εκάστοτε ιδεολογίας της κυρίαρχης τάξης. Η αστική
π.χ. τάξη υποστηρίζει ότι το κράτος είναι ουδέτερος ρυθμιστής των κοινωνικών
αντιθέσεων. Ή ότι στέκει πάνω από την κοινωνία σε όφελος ολόκληρης της
κοινωνίας. Το κράτος όμως γεννήθηκε μέσα στην πάλη των τάξεων, προκειμένου να
επιβάλει με τη δύναμη, τη θέληση της οικονομικά κυρίαρχης τάξης απέναντι στους
παραγωγούς του πλούτου, τον οποίο και καρπώνονται.28.
Το Δίκαιο και οι
νόμοι αποτελούν τα κύρια γνωρίσματα του κράτους. Άλλα είναι η δημόσια εξουσία,
η γεωγραφική περιοχή, η εδαφική αρχή και οι γραφειοκρατικοί μηχανισμοί. Οι
θεσμοί του κράτους λειτουργούν χάρη σε μια κίνηση. Από την μια δημιουργήθηκαν
για να προστατεύουν την ιδιοκτησία και το κεφάλαιο κι από την άλλη συντηρούνται
και ελέγχονται από τους δύο αυτούς παράγοντες.
Ο χρηματικός
χαρακτήρας των σχέσεων των ατόμων σε μια τέτοια κοινωνία και οι θεσμοί που
κατοχυρώνουν αυτό τον χαρακτήρα παραχωρούν τον απόλυτο έλεγχο κάθε
δραστηριότητας στον κάτοχο του κεφαλαίου που μπορεί να εξαγοράσει προϊόντα αλλά
και ανθρώπους..29. Το κράτος ως όργανο κυριαρχίας και εκμετάλλευσης αντί να
εκφράζει την ενότητα της κοινωνίας, εκφράζει τις σχέσεις κυριαρχίας και
υποταγής και τα συγκρουόμενα ταξικά συμφέροντα.30.
Μόνο με το τέλος
της κοινωνίας των ιδιωτών ξεπερνιέται και η αντίφαση που προκύπτει από την
τεράστια ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων σε αντίθεση με τους κοινωνικούς
περιορισμούς των σχέσεων ιδιοκτησίας. Τη διαδικασία αυτή μπορεί να φέρει εις
πέρας οδηγώντας την τελικά στην αταξική, κουμουνιστική κοινωνία, μόνο το
προλεταριάτο, μια τάξη με παγκόσμιο χαρακτήρα που αναγνωρίζει σαν εχθρό της τη
διεθνή τάξη του κεφαλαίου. Μέσω της επανάστασης ανατρέπεται η εξουσία του
προηγούμενου τρόπου παραγωγής και επικοινωνίας και αναπτύσσεται ο παγκόσμιος
χαρακτήρας και η ενεργητικότητα του προλεταριάτου το οποίο στη συνέχεια
απαλλάσσεται από καθετί που εξακολουθεί να είναι προσκολλημένο από την
προηγούμενη θέση του στην κοινωνία 31.
Έτσι το κράτος
αρχίζει να απονεκρώνεται. Τα οικονομικά καθήκοντα της δικτατορίας του
προλεταριάτου διαμορφώνουν την οικονομική βάση για την απονέκρωση του κράτους
υπογραμμίζοντας εμείς την εξάρτησή του από την ταχύτητα ανάπτυξης της ανώτερης
φάσης του κουμμουνισμού και αφήνοντας ανοιχτό το θέμα των χρονικών περιόδων και
μορφών που θα πάρει η απονέκρωση, γιατί δεν υπάρχουν στοιχεία για να λύσουμε τα
ζητήματα αυτά.
4. Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ
Το κριτήριο όλης της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας ήταν από
την εποχή του Καντ η αλήθεια για τον άνθρωπο. Οι σχέσεις με τον κόσμο
αποτελούσαν το αντικείμενο του φιλοσοφικού στοχασμού, ο οποίος με τον Χέγκελ
είχε καταλήξει στη διαπίστωση της λογικότητας του κόσμου. Πάνω σ΄ αυτή τη βάση
αναπτύχθηκε μια ορισμένη ανθρωπιστική αντίληψη την οποία αποδέχτηκαν ο Μαρξ και
ο Ένγκελς και την υποβάλλουν τώρα σε κριτική. Αφετηρία τους είναι οι
πραγματικοί άνθρωποι και επεξεργάζονται ένα ιδεώδες του ανθρώπου, που έχει απελευθερωθεί
από τους πραγματικούς καταναγκασμούς και περιορισμούς., το οποίο πρέπει να
πλησιάσει. Σημείο αναφοράς στη σκέψη του Μαρξ είναι το κοινωνικο-οικονομικό
σύνολο μέσα στο οποίο βρίσκονται οι άνθρωποι.
Ο Μαρξισμός αποτελεί μια επανάσταση στη φιλοσοφία, γιατί
σηματοδοτεί μια συστηματική αποβολή κάθε δελεαστικής αφαίρεσης. Η βάση κάθε
στοχασμού είναι η πρακτική και το υλιστικό θεμέλιο της θεωρίας δεν μπορεί πλέον
να εγκαταλειφθεί.
Με τη θεωρία του ιστορικού υλισμού που εισάγεται στη
«Γερμανική ιδεολογία» διαμορφώθηκε για πρώτη φορά η κοινωνική επιστήμη σε
αληθινή επιστήμη των νόμων της εξέλιξης της ανθρώπινης κοινωνίας. Για πρώτη
φορά ο ιστορικός υλισμός κάνει δυνατή την αυστηρή επιστημονική σπουδή πάνω στις κοινωνικές συνθήκες της ζωής
των μαζών και τις μεταβολές των συνθηκών. Άνοιξε τον δρόμο για τη σπουδή της
γένεσης, της ανάπτυξης, και της παρακμής των κοινωνικών και οικονομικών
σχηματισμών με το να εξετάζει το σύνολο όλων των αντιφατικών τάσεων, να τις
προσαρμόζει στις καθορισμένες συνθήκες ζωής και παραγωγής και να βρίσκει τις
ρίζες για τις ιδέες και όλες τις διάφορες τάσεις στην κατάσταση των υλικών
παραγωγικών δυνάμεων.
Με τη «Γερμανική ιδεολογία» οι Μαρξ και Ένγκελς αντιλαμβάνονται την κίνηση μέσα στην
αντιφατικότητά της. Οι παραγωγικές δυνάμεις δημιουργούν τις παραγωγικές σχέσεις
που επιτρέπου την ανάπτυξή τους αλλά αναπτυσσόμενες αυτέ συγκρούονται με τους
περιορισμούς που βάζουν στην ανάπτυξή τους οι παραγωγικές σχέσεις και τείνουν
να τις σπάσουν. Διαβάζοντας αυτά κανείς
σκέφτεται τη διατύπωση με την οποία θα συμπυκνώσει ο Μαρξ τη θεωρία της
επανάστασης γράφοντας μετά από δεκατρία χρόνια τον πρόλογο της «Συμβολής στην
Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας»
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Karl Marx, Κριτική της Εγελιανής
Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου, Εκδόσεις Παπαζήση, σελ.23
2. McLellan David, Marx before Marxism,(Harrmondsworth, Penguin books,1970), s.11-38
3. Παπαδημητρίου Ευθύμης, Ο Καρλ Μαρξ και η φιλοσοφία, Η σχέση του Μαρξ προς τη
φιλοσοφική παράδοση, (Gutenberg,1983)
σ.79.
4.
Ηampsher-Monk
Ian, A history of Modern Political Thought, (Oxford, Blackwell, 1972) σ.364)
5. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.
10
6. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 11
7. Lenin W.I.: Konspekt zu Hegels, Wissenschaft der Logik” in: Werke, Band
38,(Dietz Verlag Berlin,1977
8. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 88)
9.
Autorenkollektiv: Geschichte der marxistischen Dialektik. Die Lenische Etappe,
(Dietz Verlag, 1976)
10. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 111
11. Marx Karl: Zur Kritik der Politischen Okonomie.Vorwort. In: Marx/Engels: Werke,
Bd.13, (Dietz Verlag Berlin, 1974) S.8/9.
12. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 77
13. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 65
14. Κ.Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 70
15. Marx K:Die
Wendung der Philosophie zur Praxis. In: Marxismusstudien 7. Folge, Tubingen
1972, nachgedruckt in:Sozialphilosophische Studien, Berlin 1973
16. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 81
17. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος,
(Εκδόσεις Σ.Ε.1984) σ. 81
18. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ. 78
19. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.63
20. Κ.Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, εκδόσεις Αναγνωστίδη
(τέταρτη έκδοση), σ. 172
21. Φ.Β. Κωνσταντίνωφ, Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ( Ινστιτούτο
Φιλοσοφίας), Η θεωρία του ιστορικού υλισμού, (Εκδοτικός Οίκος Γνώσεως) σ.
135-138
22. Φ.Β. Κωνσταντίνωφ, Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ( Ινστιτούτο
Φιλοσοφίας), Η θεωρία του ιστορικού υλισμού, (Εκδοτικός Οίκος Γνώσεως) σ. 146
23. Β.Ι. Λένιν, Η μεγάλη πρωτοβουλία, Άπαντα, τ.39,σ.14
24. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς,
Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.105
25. .Κ.Μαρξ, Η αθλιότητα της φιλοσοφίας, εκδόσεις Αναγνωστίδη
(τέταρτη έκδοση), σ. 173
26. Κ. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.77
27. Πλάγγεσης, Ο Λένιν και η Φιλοσοφία, Ουτοπία, τεύχος 62,
σ.190
28. Ένγκελς,Φρ. Η καταγωγή της οικογένειας της ατομικής
ιδιοκτησίας του κράτους, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή,, σ. 212
29. Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.130
30. Β.Ι. Λένιν, Κράτος και Επανάσταση, σ.12
31..Μαρξ-Φ. Ένγκελς, Γερμανική Ιδεολογία, Α, σ.127
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. ΙΣΤΟΡΙΚΗ
ΠΛΑΙΣΙΩΣΗ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΑ ΔΕΔΟΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ
…………………………………………………………………
2.
Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑΣ…...............................
3. ΤΑΞΕΙΣ-ΤΑΞΙΚΗ
ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ-ΤΑΞΙΚΗ ΠΑΛΗ……………………...
4. Η
ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ……………………………………………
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ…………...……………………………………………………
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………………..……
