ΕΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Μ.Ε. ΤΣΩΝΗ

                                                                                            Δρ.  ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΕΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

     Η μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου εποχή γεωγραφικά περιλαμβάνει τη Μ. Ασία, τη Συρία, την Αίγυπτο, την Αραβία, τη Μεσοποταμία ως τον Τίγρη και τις ακτές της Μαύρης θάλασσας.

            Τόσο μεγάλη ήταν η ελληνική επιρροή ώστε και σήμερα ακόμη ανακαλύπτονται πόλεις ελληνικές σε οικισμούς χτισμένες σύμφωνα με αρχιτεκτονικά πρότυπα εδραιωμένα στην Ελλάδα.  Αυτά διαθέτουν θέατρο, αγορά, γυμνάσιο και ναό προς τιμή κάποιου θεού ή θεάς του δωδεκάθεου. Όσο για την ελληνική γλώσσα, αυτή αποτελεί γλώσσα της διοίκησης και των μορφωμένων τάξεων, η lingua franca  της εποχής, απαραίτητο εφόδιο για όσους θέλουν πρόσβαση στην ανώτερη παιδεία.

            Οι βασιλιάδες της εποχής καλούν στην αυλή τους ρήτορες και σοφιστές, φιλοσόφους κι επιστήμονες και συστήνουν φιλοσοφικές Σχολές σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου με εξέχουσα την Αλεξάνδρεια. Διάχυτη είναι η αντίληψη ότι Έλληνας είναι όχι αυτός που έχει  γεννηθεί στην Ελλάδα αλλά αυτός που έχει ελληνική παιδεία-, κάτι που προκάλεσε ιδιαίτερα τους ανήσυχους νέους της Ανατολής να αποκτήσουν αυτόν τον τίτλο.

            Οι αλλαγές σε όλους τους τομείς είναι καταιγιστικές. Η Δημοκρατία καταλύει και μαζί της χάνεται η ελευθερία των πόλεων αλλά και οι δημοκρατικοί θεσμοί .

            Η θεωρία των Πλάτωνα και Αριστοτέλη για τον άνθρωπο θεωρείται παρωχημένη. Στόχος του ανθρώπου είναι να γίνει κοσμοπολίτης, αγαθός δηλαδή πολίτης αυτού του κόσμου, με κύρια προϋπόθεση την απόκτηση του Λόγου. Οι συνθήκες αλλάζουν ταχύτατα αλλά και η ίδια η φιλοσοφία αλλάζει αργά και σταθερά ενδιαφέροντα και προσανατολισμό.

            Ο Σωκράτης υπήρξε ο φιλόσοφος της πόλης και των δημόσιων χώρων της. Η φιλοσοφία του αφορούσε το κέντρο του άστεως όπου γινόταν καθημερινά οι ζωηρές συζητήσεις των πολιτών και  των νέων. Οι κατακτήσεις του Μεγαλέξανδρου  διεύρυνε  απροσδόκητα τα όρια ζωής των Ελλήνων. Στο Φαίδρο διαπιστώνουμε ότι ο Σωκράτης εκτός των τειχών της Αθήνας χρειάζεται ξεναγό. (Πλάτωνος Φαίδρος,230de)

            Στην ύστερη αρχαιότητα οι φιλόσοφοι επιδιώκουν την αποκέντρωση για περισυλλογή, μελέτη και ησυχία.

Τόσο ο Επίκουρος με το «Λάθε Βιώσας» όσο κι ο Σενέκας «απέφευγε τους πολλούς, απέφευγε τους λίγους, απέφευγε και τον ένα και μοναδικό άνθρωπο»», όσο και ο Πολύβιος, ο Δίων Χρυσόστομος, ο Στωικός Μάρκος Αυρήλιος, ο Φίλων ο Ιουδαίος, ο Πλωτίνος, ο Ωριγένης, ο ιερός Αυγουστίνος επικροτούν και ενισχύουν αυτήν  την τάση «αναχωρητισμού» και εσωστρέφειας στα χριστιανικά χρόνια.

            Την τάση της αναχώρησης αισθάνονται όλο και πιο έντονα οι κοινωνίες που είναι κουρασμένες από τον εαυτό τους και δεν βρίσκουν άλλες πηγές ζωντάνιας και ανατροφοδότησης. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραφε σε φίλο του πόσο εκνευρισμένος και δυσαρεστημένος ήταν από την καθημερινότητα που βίωνε και πόσο θα ήθελε να ζει πιο αρμονικά κι ευτυχισμένα.

            Αλλά κι ο Αυγουστίνος γράφει  πως «οι οιμωγές μου είναι μάρτυρες ότι ο εαυτός μου δεν μου αρέσει πια»(Αγ. Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις,7.1.1)  Η καθημερινή δυσφορία που ένιωθε για την ζωή που έκανε ως άνθρωπος του κόσμου τον έκαναν να νιώθει κενός και κατάπτυστος. Οι αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες των φιλοσόφων, τα μάταια ρητορικά γυμνάσματα, η ευρωστία του λόγου συνέβαλαν στην αρρώστια της ψυχής του. – Η γαλήνη της θα έρθει αργότερα διαβάζοντας τους Ψαλμούς του Δαβίδ, όταν αποσύρθηκε στη γενέτειρά του, στην ηρεμία της κοινοβιακής του ζωής. Όπως παρατηρεί ο P. Brown (P. Brown, Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας,σελ.9) τα γραπτά του έχουν μια έντονη προσωπική ποιότητα. Είναι ο δείκτης που σημειώνει τις ανησυχίες της νέας εποχής, και κινείται πέρα από τα όρια του κλασσικού κόσμου. Η μεταστροφή του στον Χριστιανισμό έχει συντελεστεί. Είναι τώρα ένας ανακαινισμένος άνθρωπος που με τη χάρη του Θεού έχει πάρει διαζύγιο από τον παλιό εαυτό του και βιάζεται να απαλλαγεί από την εργασία και όλα τα καθήκοντά της. (Αγ. Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις,4.2.2) 

            Ο κόσμος του Σωκράτη που νοιάζεται ώστε να μορφώσει τους πολίτες μιας πόλης να γίνουν καλοί κάγαθοί, πεθαίνει, τείνει όμως να ανατείλει ένας άλλος που θέλει τους πολίτες κοσμοπολίτες ενός απέραντου κόσμου. Στην προσπάθειά του να γεννηθεί, τόσο ο Αυγουστίνος όσο και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας αντλούν από το οπλοστάσιο της ελληνικής φιλοσοφίας και ρητορικής τα εφόδια που χρειάζονται για να εδραιωθούν τα δόγματα της νέας πίστης, ώστε να γίνει μάχιμη και να ανταπεξέλθει στις επιθέσεις των αντιπάλων της εθνικών. 

            Στη σύγκρουση των δύο κόσμων εισέβαλλαν στο προσκήνιο και οι γνωστικοί- το μεγάλο πεσιμιστικό κύμα που σάρωσε τη Δύση. Η προκλητικότητά τους ενόχλησε Χριστιανούς και εθνικούς. Η αθυμία τους, η πικρόχολη διάθεσή τους, η τάση απόρριψης για το καθετί έμειναν στην ιστορία. Πλήρεις έντασης και ταραχής συγκρούονται και μισούν τον κόσμο όσο οτιδήποτε άλλο. Ανασφάλεια, αβεβαιότητα, άνθρωποι νεκροί με αίσθημα σκυθρωπής παραίτησης. «Δεν ζούσα. Έζησα. Δε θα ξαναζήσω. Δεν με ενδιαφέρει» - πρόκειται για τα ύστατα λόγια που απευθύνουν στον κόσμο πάνω από τον τάφο τους οι ανώνυμοι πολίτες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.(Nock Conversion, σελ.246)

«Οι παλιοί θεοί τους κοίταζαν αμήχανα από το Καπιτώλιο, χωρίς να μπορούν να δώσουν αυτό που προσφέρει μια ζωντανή πίστη σε δύσκολους καιρούς, στήριγμα και προστασία και παρηγοριά. Όσο για την Αθηνά ή τον Δία, αυτοί είχαν ξεχαστεί στην κορυφή του Ολύμπου και δεν πετούσαν συχνά πάνω από το Αιγαίο πέλαγος για να βοηθήσουν τον πολίτη της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας ή της Ρώμης που τους είχε ανάγκη.             

            Η Αθήνα έχασε εκείνη τη μοναδική αίγλη της. Τώρα είναι επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και γι΄ αυτό αναγκασμένη να υποκύπτει στην κυκλοθυμικότητα των ορέξεων των οποιωνδήποτε αυτοκρατόρων. Οι άνθρωποι όφειλαν να υποταχθούν στη Μοίρα και το Πεπρωμένο τους, εφόσον η Τύχη τους εξαρτιόταν από τους ισχυρούς άνδρες της Ρώμης. Ο κόσμος εγκαταλελειμμένος στις δικές του δυνάμεις, αβοήθητος από κάθε Δία και Αθηνά, γιατί είχαν αποσυρθεί στα ιδιαίτερα διαμερίσματα τους σαν τον deum otiosum, τον αδρανή θεό της αρχαϊκής μυθολογίας.

            Μέσα σ΄ αυτόν τον κλονισμό και το εμφανές δράμα της ανθρώπινης ζωής, οι Στωικοί και οι Επικούρειοι φιλόσοφοι έχοντας ως στόχο τους την ηθική προσφέρθηκαν να καθοδηγήσουν τους ανθρώπους στην ασφάλεια, κάτι που τόσο είχαν ανάγκη λόγω της γενικότερης κατάρρευσης και φθοράς.

            Η φιλοσοφία την εποχή αυτή αποδείχτηκε παρήγορος φίλος και αρωγός στα προβλήματα του ανθρώπου. Οι μαθητές άρχισαν πάλι να μαζεύονται γύρω από ένα δάσκαλο κι έτσι αποκτούσε σκοπό και νόημα η ζωή τους. Είχαν κοινά ιδεώδη, ζωή αφιερωμένη στην προσευχή και τη μελέτη μακριά από τα κάθε είδους βιοτικά προβλήματα. Οι νεοπλατωνικοί κύκλοι συζητούν για το πώς ενώθηκε η ψυχή με το σώμα, ποια είναι η προέλευση του κακού, πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό.   Επειδή το μορφωτικό επίπεδο όφειλε να είναι πολύ υψηλό και οι συμμετέχοντες να διαθέτουν εξαιρετική πνευματική  πειθαρχία, η φιλοσοφία γινόταν απρόσιτη στις μεγάλες μάζες του πληθυσμού.

Την ίδια εποχή επίσης, η φιλοσοφία διακήρυττε πώς μπορεί να απλοποιεί την ανθρώπινη ζωή,  να ασφαλίζει τον άνθρωπο στην πανοπλία της αυτάρκειάς του κι ότι η τύχη δεν μπορεί να τον βλάψει . (Nock Conversion,σελ.174). 

Γιατί ο άνθρωπος που έχει αγκυροβολήσει με ασφάλεια στο λιμάνι της φιλοσοφίας, είναι πράγματι στο μόνο ασφαλές λιμάνι , λέει ο Πορφύριος. Στη Ρώμη έβρισκε κανείς τα πάντα. Υπήρχαν οι πυρήνες του γνωστικού Βαλεντίνου, «τα παιδιά της κατανόησης της καρδιάς», υπήρχε πλήθος θεών και προφητών που προφήτευαν την καταστροφή του κόσμου, πλανόδιοι ικέτες έξω από τον ναό της Ίσιδας που φώναζαν ότι εξαιτίας των αμαρτιών τους έχασαν το φως τους, υπήρχαν οι ιερείς του Μίθρα ή της Κυβέλης με το κουρεμένο κεφάλι που ζητούσαν ελεημοσύνη και αυτομαστιγώνονταν ή καταριούνταν όσους τους κορόιδευαν. Παντού διάχυτη ήταν η αντίληψη ότι ο κόσμος έπασχε ή μάλλον όδευε προς τον τερματισμό του. Ο Ωριγένης έλεγε πως ο κόσμος πριν την καταστροφή του θα  δονείται από σεισμούς όλο και πιο συχνά και η ατμόσφαιρα θα μολύνεται ανεπανόρθωτα.

Η αρχαία ελληνική θρησκεία καταρρέει.

Οι φιλόσοφοι καλούν τους ανθρώπους να τους καθησυχάσουν. Μιλούν για τον Θεό και καταδικάζουν τις αδυναμίες της λαϊκής πίστης. Όμως κι αυτός ο Θεός ήταν σαν τον Δία, μια αφηρημένη φιλοσοφική αρχή, ένα ψυχρό κατασκεύασμα-επινόημα. Όχι θεός λατρείας, όχι αρωγός στην απελπισία του ή σε ώρα ανάγκης.

Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους η δημόσια λατρεία των θεών ξεθωριάζει όλο και περισσότερο, ενώ φαινόμενα προσωπολατρείας και μαζικής κολακείας  σε βασιλιάδες, δικτάτορες και αθλητές πληθαίνουν όλο και περισσότερο.(R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, σελ.209). Αυτή όμως η απιστία συνδέεται άρρηκτα με ένα αίσθημα ανησυχίας. Όμως πολλά πράγματα υπάρχουν στη γη και στον ουρανό που η φιλοσοφία αλλά πολύ περισσότερο ο απλός άνθρωπος νιώθει ανίκανος να αντιμετωπίσει γεγονότα της ζωής με τον καθημερινό υλισμό του, και παρά την όποια οικονομική ή επιστημονική του πρόοδο έρχονται στιγμές που αισθάνεται μόνος κι έχει ξανά την ανάγκη μιας θείας μέριμνας για τις δυστυχίες και τις ασθένειές του.

            Η θρησκεία χάνει χώρο ενώ η λαϊκή μαγεία κερδίζει με εντυπωσιακό τρόπο έδαφος. Πρόκειται για την επιστροφή του Παραλόγου. Βέβαια ο Πλωτίνος στο έργο του «Εναντίον των γνωστικών» αγωνίστηκε για την υπεράσπιση της ελληνικής ορθολογικής παράδοσης, όμως τα νέφη ξαναπύκνωσαν μετά τον θάνατό του.(R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, σελ.237)

            Ο Γνωστικός παραπονιέται διαρκώς, κατηγορεί τα πάντα, μισεί τους πάντες, εξεγείρεται, βλασφημεί και παρόλα αυτά συνεχίζει να ζει χωρίς σοφία πιστεύοντας πως θα σωθεί μέσω μυστικών αποκαλύψεων και γητεμάτων.

Ο πλατωνικός φιλόσοφος προσπαθεί να ζήσει εν ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους και σε αρμονία με τον κόσμο, να διατηρήσει καθαρή την ψυχή του και να προετοιμαστεί γαλήνια για το μεγάλο ταξίδι όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου.(Ι Εννεάδα, μτφρ. Π. Καλλιγάς, σχόλιο 1.6.8.16-17)

            Το γνωστικό δόγμα επέκρινε την Πρόνοια, περιφρονούσε τους νόμους, καταργούσε την προαιώνια αρετή, περιγελούσε τη σωφροσύνη, πρέσβευε ότι δεν υπάρχει τίποτε ωραίο, ούτε έμφυτη στο χαρακτήρα δικαιοσύνη, η οποία τελειοποιείται με τη λογική και την εξάσκηση ή με τα μέσα εκείνα με τα οποία μπορεί ο άνθρωπος να γίνει σοφός.(Ενν.2.9.15)

Αυτοί καταργούν το πρότυπο του αρχαίου ελληνικού καλού κ’ αγαθού βίου, ούτε χρειαζόταν τις παλιές αρετές, γιατί  νόμιζαν ότι κατείχαν την υπέρτατη γνώση. Το επαναστατικό πνεύμα τους ήταν απολύτως αδιάλλακτο. Πίστευαν ότι γρήγορα θα παρέλθει αυτή η μορφή αυτού του κόσμου. Η φιλοσοφία τους ήταν μια φιλοσοφία που οδηγούσε στην αναστολή της ίδιας της ζωής, εφόσον κάθε πράξη εσώκλειε μέσα της την αμαρτία.

            Αργότερα ο Χριστιανισμός εδραιώνεται γιατί υπήρξε πνευματικά υγιέστερος από την ομιχλώδη ειδωλολατρία της ύστερης αρχαιότητας. Οι φιλόσοφοι εδώ και εννέα αιώνες εξαντλούνταν σε άκαρπες λογομαχίες και συζητούσαν εντελώς αναποτελεσματικά. Ο ελληνορωμαϊκός κόσμος κατέρρεε υπό το βάρος  των εναλλακτικών προτάσεων που είχε συσσωρεύσει.

            Ο Χριστιανισμός πήρε από τους ώμους του ανθρώπου το βάρος μιας ελευθερίας που είχε αρχίσει να γίνεται κουραστική και άγονη,  μια αμετάκλητη επιλογή  αλλά κι ο δρόμος για τη σωτηρία ήταν ανοιχτός. Στον ταλαιπωρημένο άνθρωπο της αυτοκρατορίας έδωσε αυτό που χρειαζόταν, ελπίδα, πίστη και σκοπό σε μια ζωή που είχε γίνει ασυνάρτητη από τις πολλές κατευθύνσεις της ώστε να χάνει τελικά το νόημά της.

            Αν δεχθούμε ότι ο άνθρωπος-όπως πρέσβευαν οι Γνωστικοί,- δεν είναι τέκνο του πάνσοφου Δημιουργού, τότε δεν μπορεί να ησυχάσει και να αναπαυθεί στην αγκαλιά του. Δεν μπορούμε να δώσουμε νόημα στην ζωή μας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος ώστε να προσπαθήσει ο άνθρωπος για κάποιον άθλο ή διάκριση στο στίβο της ζωής. Υστεροφημία, πολεμική αρετή, ανδρεία, σωφροσύνη, όλα ωχριούν και χάνουν τη σπουδαιότητά τους.

            Εξάλλου ο Χριστιανισμός όφειλε να αποδείξει ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια και να μην αλλοτριωθεί από την επίδειξη αυτή. Οι αιρέσεις έδωσαν την ώθηση στην Εκκλησία για συστηματική διατύπωση του ορθόδοξου δόγματος, καθώς επίσης, τη λογική εξήγηση της διδασκαλίας που υποστήριζε. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι χρησιμοποίησε ως εργαλείο την ελληνική φιλοσοφία, χωρίς να προδώσει τη χριστιανική διδασκαλία  μετατρέποντάς τη σε φιλοσοφική διδασκαλία αναμφίβολης αξίας.

            Ο Θεός των Χριστιανών είναι μέγιστος, έξω από την κίνηση του σύμπαντος. Είναι Δημιουργός των πάντων. Δημιουργεί μόνο με ένα πρόσταγμά Του. Είναι άυλος, πηγή ζωής, εξέλιξης στην οποία μετέχει όλη η κτίση. Μάλιστα ο Τριαδικός Θεός δε δημιουργείται από την ανθρώπινη ανασφάλεια ώστε να εξηγήσει τις μεταφυσικές του αγωνίες.

Συνεπώς, ο Θεός είναι ζωντανός, αθάνατος, αιώνιος, ζωοποιός δύναμη, συνεχώς αρωγός στην ανθρώπινη τελείωση. Βρίσκεται δηλαδή  σε συνεχή δημιουργική σχέση με τον υλικό κόσμο με θείο σκοπό.

Ο Θεός δεν αποτελεί μια αφηρημένη ιδέα ή απρόσωπη αξία ή αντικειμενικοποίηση του θρησκευτικού βιώματος αλλά  πρόσωπο, Ζων Θεός, ζωοποιός ενέργεια που κατοικεί μέσα στον άνθρωπο.

            Η ανθρώπινη αξία προσδιορίζεται από τη σφραγίδα του κατ΄ εικόνα Θεού που έχει μέσα του και τη σταδιακή επίτευξη του καθ΄ομοίωσιν ως την τελείωσή του εις τα έσχατα.