ΕΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Μ.Ε. ΤΣΩΝΗ

                                                                                            Δρ.  ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

ΕΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ

     Η μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου εποχή γεωγραφικά περιλαμβάνει τη Μ. Ασία, τη Συρία, την Αίγυπτο, την Αραβία, τη Μεσοποταμία ως τον Τίγρη και τις ακτές της Μαύρης θάλασσας.

            Τόσο μεγάλη ήταν η ελληνική επιρροή ώστε και σήμερα ακόμη ανακαλύπτονται πόλεις ελληνικές σε οικισμούς χτισμένες σύμφωνα με αρχιτεκτονικά πρότυπα εδραιωμένα στην Ελλάδα.  Αυτά διαθέτουν θέατρο, αγορά, γυμνάσιο και ναό προς τιμή κάποιου θεού ή θεάς του δωδεκάθεου. Όσο για την ελληνική γλώσσα, αυτή αποτελεί γλώσσα της διοίκησης και των μορφωμένων τάξεων, η lingua franca  της εποχής, απαραίτητο εφόδιο για όσους θέλουν πρόσβαση στην ανώτερη παιδεία.

            Οι βασιλιάδες της εποχής καλούν στην αυλή τους ρήτορες και σοφιστές, φιλοσόφους κι επιστήμονες και συστήνουν φιλοσοφικές Σχολές σε διάφορες πόλεις της Μεσογείου με εξέχουσα την Αλεξάνδρεια. Διάχυτη είναι η αντίληψη ότι Έλληνας είναι όχι αυτός που έχει  γεννηθεί στην Ελλάδα αλλά αυτός που έχει ελληνική παιδεία-, κάτι που προκάλεσε ιδιαίτερα τους ανήσυχους νέους της Ανατολής να αποκτήσουν αυτόν τον τίτλο.

            Οι αλλαγές σε όλους τους τομείς είναι καταιγιστικές. Η Δημοκρατία καταλύει και μαζί της χάνεται η ελευθερία των πόλεων αλλά και οι δημοκρατικοί θεσμοί .

            Η θεωρία των Πλάτωνα και Αριστοτέλη για τον άνθρωπο θεωρείται παρωχημένη. Στόχος του ανθρώπου είναι να γίνει κοσμοπολίτης, αγαθός δηλαδή πολίτης αυτού του κόσμου, με κύρια προϋπόθεση την απόκτηση του Λόγου. Οι συνθήκες αλλάζουν ταχύτατα αλλά και η ίδια η φιλοσοφία αλλάζει αργά και σταθερά ενδιαφέροντα και προσανατολισμό.

            Ο Σωκράτης υπήρξε ο φιλόσοφος της πόλης και των δημόσιων χώρων της. Η φιλοσοφία του αφορούσε το κέντρο του άστεως όπου γινόταν καθημερινά οι ζωηρές συζητήσεις των πολιτών και  των νέων. Οι κατακτήσεις του Μεγαλέξανδρου  διεύρυνε  απροσδόκητα τα όρια ζωής των Ελλήνων. Στο Φαίδρο διαπιστώνουμε ότι ο Σωκράτης εκτός των τειχών της Αθήνας χρειάζεται ξεναγό. (Πλάτωνος Φαίδρος,230de)

            Στην ύστερη αρχαιότητα οι φιλόσοφοι επιδιώκουν την αποκέντρωση για περισυλλογή, μελέτη και ησυχία.

Τόσο ο Επίκουρος με το «Λάθε Βιώσας» όσο κι ο Σενέκας «απέφευγε τους πολλούς, απέφευγε τους λίγους, απέφευγε και τον ένα και μοναδικό άνθρωπο»», όσο και ο Πολύβιος, ο Δίων Χρυσόστομος, ο Στωικός Μάρκος Αυρήλιος, ο Φίλων ο Ιουδαίος, ο Πλωτίνος, ο Ωριγένης, ο ιερός Αυγουστίνος επικροτούν και ενισχύουν αυτήν  την τάση «αναχωρητισμού» και εσωστρέφειας στα χριστιανικά χρόνια.

            Την τάση της αναχώρησης αισθάνονται όλο και πιο έντονα οι κοινωνίες που είναι κουρασμένες από τον εαυτό τους και δεν βρίσκουν άλλες πηγές ζωντάνιας και ανατροφοδότησης. Ο Μάρκος Αυρήλιος έγραφε σε φίλο του πόσο εκνευρισμένος και δυσαρεστημένος ήταν από την καθημερινότητα που βίωνε και πόσο θα ήθελε να ζει πιο αρμονικά κι ευτυχισμένα.

            Αλλά κι ο Αυγουστίνος γράφει  πως «οι οιμωγές μου είναι μάρτυρες ότι ο εαυτός μου δεν μου αρέσει πια»(Αγ. Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις,7.1.1)  Η καθημερινή δυσφορία που ένιωθε για την ζωή που έκανε ως άνθρωπος του κόσμου τον έκαναν να νιώθει κενός και κατάπτυστος. Οι αλληλοσυγκρουόμενες θεωρίες των φιλοσόφων, τα μάταια ρητορικά γυμνάσματα, η ευρωστία του λόγου συνέβαλαν στην αρρώστια της ψυχής του. – Η γαλήνη της θα έρθει αργότερα διαβάζοντας τους Ψαλμούς του Δαβίδ, όταν αποσύρθηκε στη γενέτειρά του, στην ηρεμία της κοινοβιακής του ζωής. Όπως παρατηρεί ο P. Brown (P. Brown, Ο κόσμος της ύστερης αρχαιότητας,σελ.9) τα γραπτά του έχουν μια έντονη προσωπική ποιότητα. Είναι ο δείκτης που σημειώνει τις ανησυχίες της νέας εποχής, και κινείται πέρα από τα όρια του κλασσικού κόσμου. Η μεταστροφή του στον Χριστιανισμό έχει συντελεστεί. Είναι τώρα ένας ανακαινισμένος άνθρωπος που με τη χάρη του Θεού έχει πάρει διαζύγιο από τον παλιό εαυτό του και βιάζεται να απαλλαγεί από την εργασία και όλα τα καθήκοντά της. (Αγ. Αυγουστίνου, Εξομολογήσεις,4.2.2) 

            Ο κόσμος του Σωκράτη που νοιάζεται ώστε να μορφώσει τους πολίτες μιας πόλης να γίνουν καλοί κάγαθοί, πεθαίνει, τείνει όμως να ανατείλει ένας άλλος που θέλει τους πολίτες κοσμοπολίτες ενός απέραντου κόσμου. Στην προσπάθειά του να γεννηθεί, τόσο ο Αυγουστίνος όσο και άλλοι Πατέρες της Εκκλησίας αντλούν από το οπλοστάσιο της ελληνικής φιλοσοφίας και ρητορικής τα εφόδια που χρειάζονται για να εδραιωθούν τα δόγματα της νέας πίστης, ώστε να γίνει μάχιμη και να ανταπεξέλθει στις επιθέσεις των αντιπάλων της εθνικών. 

            Στη σύγκρουση των δύο κόσμων εισέβαλλαν στο προσκήνιο και οι γνωστικοί- το μεγάλο πεσιμιστικό κύμα που σάρωσε τη Δύση. Η προκλητικότητά τους ενόχλησε Χριστιανούς και εθνικούς. Η αθυμία τους, η πικρόχολη διάθεσή τους, η τάση απόρριψης για το καθετί έμειναν στην ιστορία. Πλήρεις έντασης και ταραχής συγκρούονται και μισούν τον κόσμο όσο οτιδήποτε άλλο. Ανασφάλεια, αβεβαιότητα, άνθρωποι νεκροί με αίσθημα σκυθρωπής παραίτησης. «Δεν ζούσα. Έζησα. Δε θα ξαναζήσω. Δεν με ενδιαφέρει» - πρόκειται για τα ύστατα λόγια που απευθύνουν στον κόσμο πάνω από τον τάφο τους οι ανώνυμοι πολίτες της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.(Nock Conversion, σελ.246)

«Οι παλιοί θεοί τους κοίταζαν αμήχανα από το Καπιτώλιο, χωρίς να μπορούν να δώσουν αυτό που προσφέρει μια ζωντανή πίστη σε δύσκολους καιρούς, στήριγμα και προστασία και παρηγοριά. Όσο για την Αθηνά ή τον Δία, αυτοί είχαν ξεχαστεί στην κορυφή του Ολύμπου και δεν πετούσαν συχνά πάνω από το Αιγαίο πέλαγος για να βοηθήσουν τον πολίτη της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας ή της Ρώμης που τους είχε ανάγκη.             

            Η Αθήνα έχασε εκείνη τη μοναδική αίγλη της. Τώρα είναι επαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και γι΄ αυτό αναγκασμένη να υποκύπτει στην κυκλοθυμικότητα των ορέξεων των οποιωνδήποτε αυτοκρατόρων. Οι άνθρωποι όφειλαν να υποταχθούν στη Μοίρα και το Πεπρωμένο τους, εφόσον η Τύχη τους εξαρτιόταν από τους ισχυρούς άνδρες της Ρώμης. Ο κόσμος εγκαταλελειμμένος στις δικές του δυνάμεις, αβοήθητος από κάθε Δία και Αθηνά, γιατί είχαν αποσυρθεί στα ιδιαίτερα διαμερίσματα τους σαν τον deum otiosum, τον αδρανή θεό της αρχαϊκής μυθολογίας.

            Μέσα σ΄ αυτόν τον κλονισμό και το εμφανές δράμα της ανθρώπινης ζωής, οι Στωικοί και οι Επικούρειοι φιλόσοφοι έχοντας ως στόχο τους την ηθική προσφέρθηκαν να καθοδηγήσουν τους ανθρώπους στην ασφάλεια, κάτι που τόσο είχαν ανάγκη λόγω της γενικότερης κατάρρευσης και φθοράς.

            Η φιλοσοφία την εποχή αυτή αποδείχτηκε παρήγορος φίλος και αρωγός στα προβλήματα του ανθρώπου. Οι μαθητές άρχισαν πάλι να μαζεύονται γύρω από ένα δάσκαλο κι έτσι αποκτούσε σκοπό και νόημα η ζωή τους. Είχαν κοινά ιδεώδη, ζωή αφιερωμένη στην προσευχή και τη μελέτη μακριά από τα κάθε είδους βιοτικά προβλήματα. Οι νεοπλατωνικοί κύκλοι συζητούν για το πώς ενώθηκε η ψυχή με το σώμα, ποια είναι η προέλευση του κακού, πώς μπορούμε να γνωρίσουμε τον Θεό.   Επειδή το μορφωτικό επίπεδο όφειλε να είναι πολύ υψηλό και οι συμμετέχοντες να διαθέτουν εξαιρετική πνευματική  πειθαρχία, η φιλοσοφία γινόταν απρόσιτη στις μεγάλες μάζες του πληθυσμού.

Την ίδια εποχή επίσης, η φιλοσοφία διακήρυττε πώς μπορεί να απλοποιεί την ανθρώπινη ζωή,  να ασφαλίζει τον άνθρωπο στην πανοπλία της αυτάρκειάς του κι ότι η τύχη δεν μπορεί να τον βλάψει . (Nock Conversion,σελ.174). 

Γιατί ο άνθρωπος που έχει αγκυροβολήσει με ασφάλεια στο λιμάνι της φιλοσοφίας, είναι πράγματι στο μόνο ασφαλές λιμάνι , λέει ο Πορφύριος. Στη Ρώμη έβρισκε κανείς τα πάντα. Υπήρχαν οι πυρήνες του γνωστικού Βαλεντίνου, «τα παιδιά της κατανόησης της καρδιάς», υπήρχε πλήθος θεών και προφητών που προφήτευαν την καταστροφή του κόσμου, πλανόδιοι ικέτες έξω από τον ναό της Ίσιδας που φώναζαν ότι εξαιτίας των αμαρτιών τους έχασαν το φως τους, υπήρχαν οι ιερείς του Μίθρα ή της Κυβέλης με το κουρεμένο κεφάλι που ζητούσαν ελεημοσύνη και αυτομαστιγώνονταν ή καταριούνταν όσους τους κορόιδευαν. Παντού διάχυτη ήταν η αντίληψη ότι ο κόσμος έπασχε ή μάλλον όδευε προς τον τερματισμό του. Ο Ωριγένης έλεγε πως ο κόσμος πριν την καταστροφή του θα  δονείται από σεισμούς όλο και πιο συχνά και η ατμόσφαιρα θα μολύνεται ανεπανόρθωτα.

Η αρχαία ελληνική θρησκεία καταρρέει.

Οι φιλόσοφοι καλούν τους ανθρώπους να τους καθησυχάσουν. Μιλούν για τον Θεό και καταδικάζουν τις αδυναμίες της λαϊκής πίστης. Όμως κι αυτός ο Θεός ήταν σαν τον Δία, μια αφηρημένη φιλοσοφική αρχή, ένα ψυχρό κατασκεύασμα-επινόημα. Όχι θεός λατρείας, όχι αρωγός στην απελπισία του ή σε ώρα ανάγκης.

Στους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους η δημόσια λατρεία των θεών ξεθωριάζει όλο και περισσότερο, ενώ φαινόμενα προσωπολατρείας και μαζικής κολακείας  σε βασιλιάδες, δικτάτορες και αθλητές πληθαίνουν όλο και περισσότερο.(R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, σελ.209). Αυτή όμως η απιστία συνδέεται άρρηκτα με ένα αίσθημα ανησυχίας. Όμως πολλά πράγματα υπάρχουν στη γη και στον ουρανό που η φιλοσοφία αλλά πολύ περισσότερο ο απλός άνθρωπος νιώθει ανίκανος να αντιμετωπίσει γεγονότα της ζωής με τον καθημερινό υλισμό του, και παρά την όποια οικονομική ή επιστημονική του πρόοδο έρχονται στιγμές που αισθάνεται μόνος κι έχει ξανά την ανάγκη μιας θείας μέριμνας για τις δυστυχίες και τις ασθένειές του.

            Η θρησκεία χάνει χώρο ενώ η λαϊκή μαγεία κερδίζει με εντυπωσιακό τρόπο έδαφος. Πρόκειται για την επιστροφή του Παραλόγου. Βέβαια ο Πλωτίνος στο έργο του «Εναντίον των γνωστικών» αγωνίστηκε για την υπεράσπιση της ελληνικής ορθολογικής παράδοσης, όμως τα νέφη ξαναπύκνωσαν μετά τον θάνατό του.(R. Dodds, Οι Έλληνες και το παράλογο, σελ.237)

            Ο Γνωστικός παραπονιέται διαρκώς, κατηγορεί τα πάντα, μισεί τους πάντες, εξεγείρεται, βλασφημεί και παρόλα αυτά συνεχίζει να ζει χωρίς σοφία πιστεύοντας πως θα σωθεί μέσω μυστικών αποκαλύψεων και γητεμάτων.

Ο πλατωνικός φιλόσοφος προσπαθεί να ζήσει εν ειρήνη ανάμεσα στους ανθρώπους και σε αρμονία με τον κόσμο, να διατηρήσει καθαρή την ψυχή του και να προετοιμαστεί γαλήνια για το μεγάλο ταξίδι όταν έρθει το πλήρωμα του χρόνου.(Ι Εννεάδα, μτφρ. Π. Καλλιγάς, σχόλιο 1.6.8.16-17)

            Το γνωστικό δόγμα επέκρινε την Πρόνοια, περιφρονούσε τους νόμους, καταργούσε την προαιώνια αρετή, περιγελούσε τη σωφροσύνη, πρέσβευε ότι δεν υπάρχει τίποτε ωραίο, ούτε έμφυτη στο χαρακτήρα δικαιοσύνη, η οποία τελειοποιείται με τη λογική και την εξάσκηση ή με τα μέσα εκείνα με τα οποία μπορεί ο άνθρωπος να γίνει σοφός.(Ενν.2.9.15)

Αυτοί καταργούν το πρότυπο του αρχαίου ελληνικού καλού κ’ αγαθού βίου, ούτε χρειαζόταν τις παλιές αρετές, γιατί  νόμιζαν ότι κατείχαν την υπέρτατη γνώση. Το επαναστατικό πνεύμα τους ήταν απολύτως αδιάλλακτο. Πίστευαν ότι γρήγορα θα παρέλθει αυτή η μορφή αυτού του κόσμου. Η φιλοσοφία τους ήταν μια φιλοσοφία που οδηγούσε στην αναστολή της ίδιας της ζωής, εφόσον κάθε πράξη εσώκλειε μέσα της την αμαρτία.

            Αργότερα ο Χριστιανισμός εδραιώνεται γιατί υπήρξε πνευματικά υγιέστερος από την ομιχλώδη ειδωλολατρία της ύστερης αρχαιότητας. Οι φιλόσοφοι εδώ και εννέα αιώνες εξαντλούνταν σε άκαρπες λογομαχίες και συζητούσαν εντελώς αναποτελεσματικά. Ο ελληνορωμαϊκός κόσμος κατέρρεε υπό το βάρος  των εναλλακτικών προτάσεων που είχε συσσωρεύσει.

            Ο Χριστιανισμός πήρε από τους ώμους του ανθρώπου το βάρος μιας ελευθερίας που είχε αρχίσει να γίνεται κουραστική και άγονη,  μια αμετάκλητη επιλογή  αλλά κι ο δρόμος για τη σωτηρία ήταν ανοιχτός. Στον ταλαιπωρημένο άνθρωπο της αυτοκρατορίας έδωσε αυτό που χρειαζόταν, ελπίδα, πίστη και σκοπό σε μια ζωή που είχε γίνει ασυνάρτητη από τις πολλές κατευθύνσεις της ώστε να χάνει τελικά το νόημά της.

            Αν δεχθούμε ότι ο άνθρωπος-όπως πρέσβευαν οι Γνωστικοί,- δεν είναι τέκνο του πάνσοφου Δημιουργού, τότε δεν μπορεί να ησυχάσει και να αναπαυθεί στην αγκαλιά του. Δεν μπορούμε να δώσουμε νόημα στην ζωή μας. Δεν υπάρχει κανένας λόγος ώστε να προσπαθήσει ο άνθρωπος για κάποιον άθλο ή διάκριση στο στίβο της ζωής. Υστεροφημία, πολεμική αρετή, ανδρεία, σωφροσύνη, όλα ωχριούν και χάνουν τη σπουδαιότητά τους.

            Εξάλλου ο Χριστιανισμός όφειλε να αποδείξει ότι κατέχει την απόλυτη αλήθεια και να μην αλλοτριωθεί από την επίδειξη αυτή. Οι αιρέσεις έδωσαν την ώθηση στην Εκκλησία για συστηματική διατύπωση του ορθόδοξου δόγματος, καθώς επίσης, τη λογική εξήγηση της διδασκαλίας που υποστήριζε. Είναι πολύ σημαντικό το γεγονός ότι χρησιμοποίησε ως εργαλείο την ελληνική φιλοσοφία, χωρίς να προδώσει τη χριστιανική διδασκαλία  μετατρέποντάς τη σε φιλοσοφική διδασκαλία αναμφίβολης αξίας.

            Ο Θεός των Χριστιανών είναι μέγιστος, έξω από την κίνηση του σύμπαντος. Είναι Δημιουργός των πάντων. Δημιουργεί μόνο με ένα πρόσταγμά Του. Είναι άυλος, πηγή ζωής, εξέλιξης στην οποία μετέχει όλη η κτίση. Μάλιστα ο Τριαδικός Θεός δε δημιουργείται από την ανθρώπινη ανασφάλεια ώστε να εξηγήσει τις μεταφυσικές του αγωνίες.

Συνεπώς, ο Θεός είναι ζωντανός, αθάνατος, αιώνιος, ζωοποιός δύναμη, συνεχώς αρωγός στην ανθρώπινη τελείωση. Βρίσκεται δηλαδή  σε συνεχή δημιουργική σχέση με τον υλικό κόσμο με θείο σκοπό.

Ο Θεός δεν αποτελεί μια αφηρημένη ιδέα ή απρόσωπη αξία ή αντικειμενικοποίηση του θρησκευτικού βιώματος αλλά  πρόσωπο, Ζων Θεός, ζωοποιός ενέργεια που κατοικεί μέσα στον άνθρωπο.

            Η ανθρώπινη αξία προσδιορίζεται από τη σφραγίδα του κατ΄ εικόνα Θεού που έχει μέσα του και τη σταδιακή επίτευξη του καθ΄ομοίωσιν ως την τελείωσή του εις τα έσχατα.   

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΜΙΑΣ ΑΝΑΠΤΥΓΜΕΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

                                                                 

ή

Πώς η πολιτεία θα συμβάλλει σε μια «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων  με στόχο τη γνώση της αρετής  και την έμπρακτη εφαρμογή της

  

                         

   ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Μ.Ε. ΤΣΩΝΗ

  Δρ. Φιλοσοφίας

Ποτέ άλλοτε όσο σήμερα δε θα λέγαμε ότι ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης δεν είναι τόσο επίκαιροι και αναγκαίοι για μελέτη και ανάλυση όλων των  προβλημάτων που αντιμετωπίζουμε αλλά και για το μείζον θέμα της παιδείας και της εξέλιξης των εκπαιδευτικών συστημάτων. Οι θέσεις των φιλοσόφων για ένα προτεινόμενο εκπαιδευτικό σύστημα είναι διάχυτες σε όλο το έργο τους, εντοπίζονται όμως κυρίως στους πλατωνικούς διαλόγους «Πολιτεία» και «Νόμοι», καθώς και στα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη, όπου ο ρόλος της παιδείας είναι καίριος για τη συγκρότηση μιας αναπτυγμένης κοινωνίας.

          Η πλατωνική παιδεία είναι το «εν μέγα»1 το οποίο θα συγκροτήσει ηθικά και πνευματικά το άτομο αλλά και ο θεμέλιος λίθος πάνω στο οποίο θα θεμελιωθεί η ιδεώδης πολιτεία. Η ανατροφή, η διαπαιδαγώγηση, η καλλιέργεια, η «ιθάκη» για την εύρεση της αλήθειας ξεπερνώντας κάθε είδους ψευδαισθήσεις, αμάθειες και σκοταδισμούς  αποτελούν τα σημαντικά εχέγγυα  που θα βοηθήσουν τον άνθρωπο απομακρυνθεί από τη μεταβλητότητα των αισθήσεων στον άφθαρτο κόσμο των ιδεών.2

Ωστόσο  κάτοχοι γερής και ουσιαστικής παιδείας οφείλουν να είναι όχι μόνο οι φύλακες αλλά και οι άρχοντες οι οποίοι θα ρυθμίσουν τα  εκπαιδευτικά θέματα και θα συμβάλλουν σε μια «ακριβεστέραν παιδείαν» των νέων  με στόχο τη γνώση της αρετής  και την έμπρακτη εφαρμογή της. Σαφώς λοιπόν, για τον Πλάτωνα ιδανική πολιτεία  χωρίς αγωγή και παιδεία δε νοείται.

Έτσι το πλατωνικό ιδεώδες στηρίζεται και εξαρτάται από την ισότιμη παιδαγωγική και πνευματική κατάρτιση των ατόμων αλλά και την ηθική  διάπλασή τους που διαμορφώνεται από το ιδεώδες της ανδρείας, της τιμής, του σεβασμού και αφοσίωσης στην πατρίδα, και την υπακοή στους νόμους. Τότε μόνο η Πολιτεία λειτουργεί ως αρωγός της κοινωνικής ευδαιμονίας  ενώ οι άνθρωποι δεν πέφτουν θύματα της κακοδαιμονίας ένεκα της αμάθειάς τους.3

Βασικοί στόχοι στο πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα είναι η ύπαρξη δημόσιας εκπαίδευσης, η κοινή εκπαίδευση για άνδρες και γυναίκες, με άλλα λόγια η ισότητα των δύο φύλων σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, η διαμόρφωση ακμαίου πνεύματος αλλά και σώματος , η ηθική αναμόρφωση του πολίτη ενισχύοντας μέσα του τις αρετές της δικαιοσύνης, δηλαδή τη σοφία, την ανδρεία και τη σωφροσύνη,4. καθώς και η απομάκρυνση από κάθε είδους μονομέρεια.

Συνεπώς η διαμόρφωση του νεανικού μυαλού απαιτεί πολύ μεγάλη προσοχή. Έτσι η ποίηση που για άλλες προγενέστερες εποχές υπήρξε βασικό εργαλείο μάθησης-παιδείας, τώρα περνά από αυστηρό κριτικό έλεγχο. Ο ψεύτικος-εικονικός κόσμος που παρουσιάζει, η ασέβεια, η αδικία και η άσχημη εικόνα που προβάλλει για τους θεούς, ο φόβος στο θάνατο, η μεγάλη αγάπη για το χρήμα είναι μερικά από τα θέματα που αποτελούν τροχοπέδη στη σφυρηλάτηση μιας ακμαίας ψυχής, έτοιμης να αγωνιστεί για οτιδήποτε. Αυτά χαλαρώνουν τη σταθερότητα της ψυχής, αποδυναμώνουν τον άνθρωπο κάνοντάς τον επιρρεπή στις οποιεσδήποτε απολαύσεις με αποτέλεσμα να ευθύνονται για τη διαφθορά των ηθών, τη ψυχική τους αλλοτρίωση και την παρακμή της πολιτείας. Οι ποιητές όφειλαν να προβάλλουν στα έργα τους υψηλά πρότυπα συμπεριφοράς, τέτοια που θα ενισχύουν το θάρρος , το ήθος, τις αρετές, την ευσέβεια, και θα επιδιώκουν όχι μόνο την  τέρψη αλλά μονομέρεια.

Συνεπώς η διαμόρφωση του νεανικού μυαλού απαιτεί πολύ μεγάλη προσοχή. Έτσι η ποίηση που για άλλες προγενέστερες εποχές υπήρξε βασικό εργαλείο μάθησης-παιδείας, τώρα περνά από αυστηρό κριτικό έλεγχο. Ο ψεύτικος-εικονικός κόσμος που παρουσιάζει, η ασέβεια, η αδικία και η άσχημη εικόνα που προβάλλει για τους θεούς, ο φόβος στο θάνατο, η μεγάλη αγάπη για το χρήμα είναι μερικά από τα θέματα που αποτελούν τροχοπέδη στη σφυρηλάτηση μιας ακμαίας ψυχής, έτοιμης να αγωνιστεί για οτιδήποτε. Αυτά χαλαρώνουν τη σταθερότητα της ψυχής, αποδυναμώνουν τον άνθρωπο κάνοντάς τον επιρρεπή στις οποιεσδήποτε απολαύσεις με αποτέλεσμα να ευθύνονται για τη διαφθορά των ηθών, τη ψυχική τους αλλοτρίωση και την παρακμή της πολιτείας. Οι ποιητές όφειλαν να προβάλλουν στα έργα τους υψηλά πρότυπα συμπεριφοράς, τέτοια που θα ενισχύουν το θάρρος , το ήθος, τις αρετές, την ευσέβεια, και θα επιδιώκουν όχι μόνο την  τέρψη αλλά και την ωφελιμότητα.5.

Σε αντίθεση με την Ποίηση, τα Μαθηματικά κατέχουν σημαντικότατη θέση σε όλο το πλατωνικό εκπαιδευτικό σύστημα, γιατί αυτά εξασφαλίζουν επικυρωμένη γνώση των αιώνιων και αμετάβλητων όντων και αληθειών. Αυτό σημαίνει ότι αν εξοικειωθούμε με την έννοια του μέτρου, μπορούμε να ασχοληθούμε με τα νοητά αντικείμενα και να απαλλαχθούμε από τα αισθητά. Στα Μαθηματικά συγκαταλέγονται η αριθμητική, η γεωμετρία, η στερεομετρία, η αστρονομία και η αρμονική.6. Την προσφορά τους ο φιλόσοφος την εντόπιζε στην επίλυση προβλημάτων της καθημερινής ζωής, στην οικονομία, τη δικαιοσύνη και στις τέχνες 7.Παίζουν αξιόλογο ρόλο στην εξέλιξη του χαρακτήρα, γιατί υποβάλλουν το άτομο σε τέτοιους ερεθισμούς που το αναγκάζουν σε σύντονη πνευματική ενεργοποίηση. Ξυπνούν από τη νωθρότητα και αμάθεια λόγω φύσης και κάνουν τον άνθρωπο «ευμαθή, μνήμονα και αγχίνουν». 8 Εξάλλου, πάντα ο Πλάτωνας πίστευε πως τα μαθηματικά εμπεριέχουν μια ουσιαστικότερη αξία: ότι διευκολύνουν τη στροφή της ψυχής από τη γένεση στην ουσία.

Η εκπαίδευση λοιπόν στα Μαθηματικά, άρχιζε με τη λογιστική, δηλαδή ειδικά παιχνίδια πρακτικής αριθμητικής καθημερινής χρήσης 9 δοσμένα με άμεσο και ευχάριστο εποπτικό χαρακτήρα10 Η αριθμητική περιλάμβανε τη διδασκαλία των  ακέραιων αριθμών με τις ιδιότητές τους. Εδώ έγκειται η βάση κάθε επιστημονικής σκέψης και πρακτικής τέχνης. Με τη  γεωμετρία μετέδιδε την αξία των ορισμών και τη σαφήνεια των πορισμάτων καθώς και την ολική διαδικασία της απόδειξης.11. Η γραμμή, τα σημεία, τα τρίγωνα και τετράγωνα έγιναν χάρη στον πλατωνικό παραγωγικό συλλογισμό και αφαίρεση, σύμβολα και ιδέες , σκιές χειροπιαστών αντικειμένων.  Από την άλλη πλευρά η αρμονία προέκυψε από τη βαθιά πίστη του φιλοσόφου για ένα στοχασμό πάνω στους αρμονικούς αριθμούς με συνολικότερη θεώρηση της φύσης και της τέχνης.12. Προέκυψε δηλαδή από την αναζήτηση της αρμονικής σχέσης των αριθμών.

Η Μουσική επίσης, είναι μάθημα ιδιαίτερης αξίας. Αυτή συνίσταται σε τρία μέρη, το λόγο, την αρμονία και το ρυθμό. Αρμονία και ρυθμός οφείλουν να υποτάσσονται στο λόγο. Έτσι μόνο οι λόγοι των ποιημάτων που συνοδεύονται από ρυθμό ή μελωδία του ίδιου χαρακτήρα αποτελούν μοναδικό κριτήριο κάθε αισθητικής ή ηθικής κριτικής.13. Συνεπώς, το περιεχόμενο της κάθε μορφής και είδους ποίησης περνάει από ιδιαίτερη λογοκρισία και έλεγχο, ώστε  να προφυλάξει από κάθε χαλαρότητα και εξευτελισμό την ψυχή και περαιτέρω την πόλη. Όμηρος, Ησίοδος και άλλοι ποιητές βρίσκονται στο στόχο της πλατωνικής πολεμικής.

Εντρυφώντας περαιτέρω ο Πλάτωνας βλέπει στο λεκτικό τρόπο τη διήγηση, τη μίμηση, κι ένα μικτό είδος μίμησης και διήγησης. Υπόδειγμα διήγησης είναι ο διθύραμβος, μίμησης η τραγωδία και η κωμωδία και μικτού είδους  το έπος. Ως προς τη μίμηση θέτει ο Πλάτωνας τον εξής προβληματισμό΄ επειδή ενδέχεται οι φύλακες να μιμηθούν και  κατώτερης αξίας περιστατικά ή χαρακτήρες, υπάρχει ο κίνδυνος να γίνει η ψυχή τους φαύλη και ποταπή, γι΄αυτό συστήνεται η αποφυγή της. Άρα κωμωδία και τραγωδία  απαγορεύονται ρητά, σε αντίθεση με τη λυρική ποίηση και το διθύραμβο αλλά και το μικτό είδος που εγκρίνονται, γιατί εξυμνούνται μέσα από αυτά το ήθος και οι αρετές των θεών και των ηρώων. Συνεπώς η μίμηση μόνο κατόπι κριτικής σκέψης είναι αναγκαία για την εκπαίδευση των Φυλάκων.

Επειδή απώτατος σκοπός είναι η διαμόρφωση «καλού καγαθού πολίτη», ο γενναίος άνθρωπος με ηρωικό φρόνημα, ο ελεύθερος και χαριτωμένος, ο ειρηνοποιός και σώφρονας  και οι αρμονίες από το χώρο της μουσικής πρέπει να περνούν από αυστηρό έλεγχο και λογοκρισία. Αρμονίες τύπου «μιξολυδικής» ή «συντονολυδικής»  λόγω του θρηνώδη χαρακτήρα τους ή «λυδικής» και «ιωνικής» που ωθούν στη μαλθακότητα και χαλάρωση αποτρέπονται από το πλατωνικό curriculum. Αντίθετα υποστηρίζονται αρμονίες τύπου «δωρικού» και «ιωνικού», η πρώτη για το θαρραλέου χαρακτήρα της , ενώ η δεύτερη για το ειρηνικό και σωφρονιστικό της.14. Τα ίδια ισχύουν και για τους ρυθμούς που πρέπει με ευλάβεια να υπακούν στο λόγο ώστε να μη γίνονται αφορμή για παρεκτροπές των νεαρών φυλάκων από το κόσμιο και ευπρεπές. Μουσική που καταφέρνει να στρέψει τον άνθρωπο στο καλό , την  αρετή, το ωραίο και αληθινό, στο απλό, και συνάμα μουσική σοφία με επιστημονική και φιλοσοφική χροιά υποστηρίζεται αλλά και ολοκληρώνει το πλατωνικό εκπαιδευτικό του σύστημα. Κάθε μορφή εμπειρισμού καταδικάζεται.15.

Επειδή ο άνθρωπος αντιμετωπίζεται ως ενιαία ψυχοσωματική και πνευματική οντότητα  η σύζευξη της μουσικής με τη γυμναστική θα συμβάλλει στην υποταγή του σωματικού στοιχείου στο πνευματικό. Το σώμα θα αγγίξει την ψυχή. Η μεν γυμναστική θα επηρεάσει το πνευματικό τμήμα της ψυχής ενώ η μουσική θα καλλιεργήσει το λογικό ή φιλοσοφικό της τμήμα.16 Μουσική και γυμναστική θα εναρμονίσουν τη λογική και το πνεύμα κι αυτές την επιθυμία, ώστε η αρμονία των τριών αρχών της ψυχής και η αρμονία ψυχής σώματος να οφείλονται στην ηθική επίδραση των δυο σημαντικών βαθμίδων της εκπαίδευσης.17 Οποιαδήποτε υπερβολή μπορεί να οδηγήσει στη σκληρότητα ή μαλθακότητα. Πάντως ο αληθινός μουσικός είναι εκείνος που καταφέρνει να ενώσει τη γυμναστική και μουσική στις τέλειες αναλογίες της και στη συνέχεια να τις προσφέρει με μέτρο ως δώρο στην ψυχή.18

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα η γυμναστική είναι αδελφή της μουσικής.19 Για την επίτευξη της ψυχοσωματικής ανάπτυξης του ατόμου επιβάλλεται η σύμμετρη σωματική άσκηση και των δύο. Εξάλλου οι φύλακες έχουν απόλυτη ανάγκη από σωματική άσκηση τέτοια που θα τους βοηθήσει να σταθούν ανάλογοι των περιστάσεων στο πολεμικό τους επάγγελμα και τις υποχρεώσεις τους. Η γυμναστική δεν αποτελεί αυτοσκοπό για να κερδίσουν τα μετάλλια  και  τη δόξα, αλλά για να καλλιεργήσουν το θάρρος τους και να διαπλάσουν το πνεύμα τους. Υπερβολική γυμναστική θα οδηγούσε σε τραχύτητα και βιαιότητα, όπως και η υπερβολική μουσική θα έπλαθε μαλθακό και υποταγμένο άτομο.20. Έτσι η πλατωνική γυμναστική συμβάλλει στην υποταγή του ανθρώπινου σώματος στο πνεύμα, στην καλλιέργεια καλού χαρακτήρα.21, στον εμβολιασμό της ψυχής με αυτοπειθαρχία, στη χαλιναγώγηση της «θυμοειδούς φύσης», στην προστασία από τη θηλυπρέπεια και μαλθακότητα αλλά και τη βαρβαρότητα και αναισθησία. Η μουσική δρώντας ως αντιφάρμακο της σωματικής άσκησης, που παρέχει η γυμναστική, τους κάνει να αποκτούν ευρυθμία και οι διηγήσεις της ήθος μετρημένο. Γι΄αυτό παράλληλα με τη μουσική και γυμναστική φρόντιζε ο Πλάτων να παρέχεται καλή λογοτεχνική μόρφωση, ηθική, θρησκευτική και πολιτική αγωγή, ώστε η ορθή παιδεία να συμβάλλει ουσιαστικά στη πλήρη ανάπτυξη του ατόμου αλλά και στην προστασία του από μονομέρειες κάθε είδους που θα οδηγούσαν στον αποπροσανατολισμό τους από το αληθινό και το καλό και αγαθό.

Όμως, ενώ όλα τα παραπάνω μαθήματα βοηθούν το άτομο να φθάσει στην κορυφή του ορατού και να στραφεί η ψυχή προς τον κόσμο των ιδεών, η διαλεκτική θεωρείται η πεμπτουσία της παιδείας, η κορωνίδα εκείνη που θα οδηγήσει τον άνθρωπο απελευθερώνοντάς τον από τις αισθήσεις να πλησιάσει την αλήθεια των πραγμάτων, τις απόλυτες ουσίες μετά από συστηματική σκέψη και λογική έκφραση. Η ενατένιση της ιδέας του αγαθού, της πηγής της αλήθειας και αρχής της ζωής22 είναι αποτέλεσμα μιας επίγειας «ιθάκης», πολύπονης και πολύχρονης φιλοσοφικής προσπάθειας.

Ο Πλάτωνας στους «Νόμους» του συγκεντρώνει τη θεωρία του για την πρέπουσα αγωγή του παιδιού από τη γέννηση ως την ενηλικίωσή του. Η παιδεία ενώ αποτελεί δημόσιο αγαθό, όμως η ανώτερη βαθμίδα παραμένει προνόμιο μόνο των λίγων.

Έτσι η εκπαίδευση περιλαμβάνει τρία στάδια. Το πρώτο καλύπτει την ηλικία 1-3 ετών. 23 Στόχος της εκπαίδευσης εδώ είναι η προσαρμογή στο μέτρο, όπου με την καθοδήγηση μιας επόπτριας τα νεαρά άτομα εξασκούν με ρυθμικές και αυθόρμητες κινήσεις τα μέλη του σώματος. Το δεύτερο στάδιο αφορά στις ηλικίες 4-6 ετών.24 Καταρχήν υπάρχουν οι «νομοφύλακες»25, ελεύθερες γυναίκες που εποπτεύουν τις τροφούς που αναλαμβάνουν τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Έχουν κάθε δικαίωμα για τιμωρία, στα πλαίσια πάντα του μέτρου και επιτρεπτού. Το τρίτο στάδιο περιλαμβάνει την αγωγή ως την ηλικία των δέκα ετών. Εδώ διαχωρίζεται ο χώρος εκμάθησης στα αγόρια και κορίτσια, όχι όμως και το περιεχόμενο των μαθημάτων.

Ως εδώ η εκπαίδευση είναι μόνο σωματική, ενώ η εγκύκλια παιδεία αρχίζει από την ηλικία από δέκα και εξής. Έτσι, από 10-13 ετών τα παιδιά μαθαίνουν ανάγνωση, γραφή, στοιχεία αριθμητικής, στερεομετρίας και αστρονομίας. Στη συνέχεια μόνο οι καλοί μαθητές συνεχίζουν και επιπλέον μαθαίνουν λύρα και κιθάρα, μαθηματικά και αστρονομία. Αργότερα διδάσκονται φιλοσοφία και λογοτεχνικά κείμενα. Η γυμναστική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της καθημερινής εκπαίδευσης τόσο για τη διάπλαση ωραίου σώματος, όσο και για την ενίσχυση της ψυχής αλλά και την προετοιμασία για τον πόλεμο. Η πάλη, τα αγωνίσματα δρόμου, οι δρόμοι ενός και δύο σταδίων, η ξιφομαχία, το τόξο, το ακόντιο, η σφενδόνη, η ξιφασκία, η στρατοπέδευση και το αγώνισμα του ίππου, καθώς και η διδασκαλία του χορού  συγκαταλέγονται στη γυμναστική των νέων Αθηναίων.

Και στους «Νόμους» η ποίηση υπόκειται σε έναν αυστηρό έλεγχο.26 Ο επιμελητής της παιδείας μεριμνά  για τη διδασκαλία της καλής, νόμιμης και δίκαιης ποιητικής σύνθεσης. Ιδιαίτερα οι ποιητικές συνθέσεις που θα παρουσιάζονταν σε θρησκευτικές εκδηλώσεις 27 ακριβώς επειδή θα συντελούσαν στη διαμόρφωση του χαρακτήρα των ατόμων, έπρεπε να ελέγχονται περισσότερο. Καθώς επίσης, δεν παραχωρούνταν χορός,   αν κρινόταν πως το περιεχόμενό του ήταν ανάξιο να παρουσιασθεί δημόσια.28

Έτσι υπάρχουν δύο είδη χορών, οι σεμνοί και οι φαύλοι. Από τους σεμνούς οι ορχήσεις διακρίνονται στην πολεμική «πυρρίχη» μέσα από την οποία εκφράζεται η ανδρεία, και στην ειρηνική «εμμέλεια», που εκφράζει τη σωφροσύνη και εγκράτεια στις ηδονές σε καιρό ευημερίας.29 Μάλιστα ο Πλάτωνας τονίζει πως λόγω της διαφορετικότητας των δύο φύλων, τα τραγούδια των ανδρών πρέπει να ρέπουν προς την ανδρεία και μεγαλοπρέπεια 30, ενώ των γυναικών στην κοσμιότητα και σωφροσύνη. Κριτές δε της μουσικής και του χορού δεν μπορεί να είναι άλλοι από αυτούς που διακρίνονται για την αρετή και την παιδεία τους 31 και την επιλογή του άριστου.32 Συνεπώς η μουσική ως φορέας ήθους μέσα από τη μίμηση 33 αποσκοπεί στη δημιουργία ευγενών και γενναίων ψυχών.34

          Όσον αφορά τους Φύλακες ο Πλάτωνας απέβλεπε στο να τους παρέχει τέτοιου είδους παιδεία, ώστε να καλλιεργηθεί μέσα τους η ιδέα του Αγαθού 35, για να είναι άξιοι και σε καιρό ειρήνης να αντεπεξέρχονται στα όσα προβλήματα με τη σοφία και την ανδρεία τους, αλλά και σε καιρό πολέμου να είναι άξιοι για σπουδαία έργα.36

Έτσι η παιδεία τους χρήζει ιδιαίτερης προσοχής. Γι΄αυτό  φιλτράρεται από όλες τις μυθολογικές και θεολογικές παραδόσεις και κρατά με σεβασμό ό,τι καλλιεργεί την αρετή, το θάρρος, τον αυτοέλεγχο, την εγκράτεια, τη σοφία, τις σωστές συνήθειες, το σωστό τρόπο σκέψης, την αγάπη στους γονείς και συγγενείς, τη σωματική και πνευματική ανάπτυξη και καλλιέργεια αλλά και την ψυχική ακμαιότητα. Αναγκαία επίσης, ήταν η παραμονή για δύο ή τρία περίπου χρόνια σε κάποιο στρατόπεδο ως την ηλικία των είκοσι ετών, όπου εδώ θα ασχολούνταν συστηματικά με τη γυμναστική, καθώς επίσης θα εμβάθυναν ,όσοι ήθελαν, στις επιστήμες. Γύρω στα τριάντα τους θα έφθαναν στη διαλεκτική εφαρμόζοντας ποικίλες μεθόδους φιλοσοφικού στοχασμού με απώτατο σκοπό να γνωρίσουν την αλήθεια. Από τα τριάντα πέντε ως τα πενήντα τους έπαιρναν όλα τα αξιώματα που τους ταίριαζαν και αν πράγματι έβγαιναν νικητές μέσα από όλες αυτές τις διαδικασίες, τότε θα ήταν άξιοι  για τη διακυβέρνηση της πολιτείας και την επιμόρφωση ανδρών άξιων για τη διαδοχή τους.37

Ακριβώς επειδή η καλή λειτουργία της πολιτείας εξαρτιόταν από τη σωστή εκπαίδευση των φυλάκων, γι΄αυτό η παιδεία τους τύγχανε μεγάλης προσοχής, φροντίδας και μεθοδικού προγραμματισμού.

          Όμως και οι φιλόσοφοι τύγχαναν ιδιαίτερης εκπαιδευτικής προσοχής. Ολοκληρώνοντας την υποχρεωτική τους παιδεία στα είκοσί τους χρόνια όσοι άνδρες ή γυναίκες κατάφερναν να διακριθούν στις στρατιωτικές τους επιδόσεις και τη φιλοσοφική τους παιδεία, εισέρχονταν στην τάξη των φιλοσόφων. Κατόπιν είχαν την ίδια παιδεία μ΄αυτή των φυλάκων για τα επόμενα δεκαπέντε χρόνια, ενώ από τα τριάντα πέντε τους έτη και εξής σπούδαζαν ανώτερα μαθηματικά, γεωμετρία, αστρονομία και αρμονία, καθώς και φιλοσοφία, και δοκιμάζονταν σε πολιτικά και διοικητικά αξιώματα στην πόλη. Μετά τα πενήντα τους έτη εκπαίδευαν τους διαδόχους τους σε πολιτικά και διοικητικά θέματα. Το αποκορύφωμα της σταδιοδρομίας τους, μετά τα πενήντα τους βέβαια, -έμπειροι σοφίας και φιλοσοφικής καλλιέργειας, και κάτοχοι της αρετής- αποτελεί η μελέτη της διαλεκτικής, μέσω της οποίας έφθαναν κι αυτοί στη θέαση του Αγαθού.38 Σαφώς και η φύση, η μακρόχρονη εκπαίδευση, η επίπονη άσκηση και δοκιμασία συνεργάζονται  στενά για την ανάπτυξη των σωματικών, ψυχικών και πνευματικών χαρισμάτων εκείνων που θα αναλάβουν τις πρώτες και βαρύτερες ευθύνες της πόλης.

          Είναι άξιο αναφοράς ότι ο Πλάτωνας υποστήριζε την ισότητα των δύο φύλων και στην πράξη. Έτσι άνδρες και γυναίκες έπρεπε να δεχθούν ομοιόμορφη αγωγή, ίδια εκπαιδευτικά μέσα, προκειμένου να ανελιχθούν οι άξιοι στα κατάλληλα αξιώματα.39 Βέβαια γνώριζε ο φιλόσοφος ότι οι άνδρες υπερέχουν από τις γυναίκες στη ρώμη και την αντοχή, γι΄αυτό μεριμνούσε τα δέοντα .

          Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι το θέμα της παιδείας για τον Πλάτωνα βρίσκεται στην κορωνίδα της ευρύτερης μεταρρυθμιστικής του προσπάθειας. Αυτή συμβάλλει τόσο στην αρμονική ανάπτυξη όλων των δυνάμεων και ικανοτήτων του ανθρώπου-δηλαδή κάλλος, τελειότητα, υγεία ψυχής και σώματος, καλλιέργεια συναισθημάτων και δεσμών του ατόμου προς το κοινωνικό σύνολο, ενσυναίσθηση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων του, πειθαρχία,- όσο και σε μια πολιτεία  που διακρίνεται για την εύρυθμη λειτουργία της, την υπακοή των πολιτών στους νόμους και στους άρχοντες της πόλης, στον ορθολογισμό και την πειθαρχία στις επιταγές της νόησης, στην τήρηση και καλλιέργεια των ηθικών αρχών, στην εργατικότητα, στο ιδανικό της καλοκαγαθίας, στην αγάπη στις αιώνιες ιδέες και την ενατένιση του Αγαθού. Ο κάθε πολίτης έχει καλή γνώση ότι κάθε λανθασμένη εκτίμηση της ελευθερίας, μπορεί να λειτουργήσει ως τροχοπέδη στην παιδεία και να επιφέρει μύρια όσα κακά.

         Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης ξεκινά από τη θέση ότι ο άνθρωπος είναι «ζώον κοινωνικόν»  και «φύσει πολιτικόν», γι΄αυτό θεωρεί την αγωγή μέρος της πολιτικής. Όταν ο άνθρωπος καλλιεργηθεί ψυχοσωματικά , πολιτικά και ανθρωπιστικά, θα είναι χρηστός πολίτης, άξιος  για μια ευτυχισμένη ζωή στα πλαίσια της πόλης κράτους. Μάλιστα η παιδεία θα προσφέρει στον άνθρωπο ό,τι δεν μπορεί να του προσφέρει η φύση.40. Τον οδηγεί στην ελευθερία, την καλοσύνη,41και την αρετή. Το πολίτευμα είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το πολιτικό πνεύμα των νέων. Έτσι ένα υπέροχο πνεύμα γίνεται αίτιο για ένα υπέροχο πολίτευμα. Το να ζει κανείς «χάριν της πολιτείας»42 σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί δουλεία αλλά ευδαιμονία τόσο της πολιτείας όσο και του πολίτη. Χρέος της πολιτείας είναι η διά βίου εκπαίδευση και διαπαιδαγώγηση των πολιτών περιορίζοντας στο ακέραιο την ατομική πρωτοβουλία 43. Εξάλλου, το άτομο χωρίς την πολιτική κοινωνία είναι άνευ σημασίας. Γι΄αυτό ο κάθε πολίτης οφείλει να διαπαιδαγωγείται στα πλαίσια μιας δημοκρατικής πολιτείας , όπου θα ευνοείται η πρόοδος της δημοκρατικής ζωής. Συνεπώς η αρετή του πολίτη βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση από την παιδεία και τους νόμους. Παρόλο που η εκπαίδευση έχει δημόσιο χαρακτήρα, ωστόσο το εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να είναι έτσι δομημένο ώστε να ενισχύει την προδιάθεση και τις φυσικές ιδιότητες του κάθε ατόμου.

          Βέβαια, βασικές προϋποθέσεις για τη μόρφωση είναι η ανθρώπινη φύση, η συνήθεια και η λογική. Στη συνέχεια με τη συνήθεια και τη βοήθεια των δασκάλων θα αρχίσει η μαθησιακή διαδικασία εκείνη κατά την οποία οι μαθητές θα πράττουν τα ωραία, τα αναγκαία και ωφέλιμα. Η ψυχή διαιρείται στο έλλογο τμήμα της και στο άλογο. Ανώτερο εκ των δύο είναι το πρώτο, το οποίο πρέπει να υπηρετείται από το δεύτερο. Σαφώς η παρεχόμενη παιδεία θα πρέπει να είναι κατάλληλα  δομημένη. Και το έλλογο μέρος όμως της ψυχής υφίσταται διάκριση ανάμεσα στο θεωρητικό και πρακτικό του τμήμα. Κι εδώ ο θεωρητικός λόγος υπερτερεί έναντι του πρακτικού. Έτσι το εκπαιδευτικό σύστημα οφείλει να προετοιμάζει όχι αποβλέποντας στον πόλεμο αλλά στην ειρήνη που αποτελεί προϋπόθεση του θεωρητικού βίου.44 Οι αρετές του σώματος πρέπει να υπηρετούν τις αρετές της ψυχής. Στην πόλη πρέπει να υπερτερούν οι αρετές της ανδρείας, ασχολίας, θεωρίας, δικαιοσύνης, σωφροσύνης, καρτερίας αλλά και η φιλοσοφία.

          Επειδή ο άνθρωπος από τη γέννησή του φέρει εν δυνάμει το ορεκτικό, θυμικό και βουλητικό στοιχείο, ενώ ο λόγος και ο νους αναπτύσσονται με το πέρασμα του χρόνου, γι΄αυτό θεωρεί ο Αριστοτέλης πως πρέπει να προηγείται η εκπαίδευση του σώματος από αυτή της ψυχής. Δηλαδή το άλογο μέρος καλλιεργείται πρώτιστα, προκειμένου να υπηρετήσει το έλλογο, δηλαδή την ψυχή.45 Η αγωγή που στοχεύει στην άσκηση της αρετής, θα συμβάλλει και στην ευδαιμονία και κατά συνέπεια στην ηδονή και την  απόλαυση.46 Με τη διευκρίνιση ότι η ευδαιμονία είναι ανεξάρτητη από τα υλικά αγαθά και ότι ο ευδαίμων είναι αυτός που ως λογικό ον, καταφέρνει να αποδώσει τα μέγιστα.

          Βέβαια στο θέμα της αγωγής μπορεί κανείς να συναντήσει άτομα με φυσικές προδιαθέσεις, όπως επίσης και άτομα  φαύλα, τέτοια που αντιστέκονται στο έργο της αγωγής, αλλά και άλλα που ενώ είναι ανεπίδεκτα παιδείας, ωστόσο καθίστανται σπουδαίοι άνδρες. Έτσι, είναι καθόλα εύλογο το γεγονός σε μια πόλη να υπάρχουν όλες οι διαβαθμίσεις, γιατί άλλο είναι το δέον κι άλλο αυτό που οι φυσικές καταβολές καθορίζουν.47. Ανεξάρτητα από αυτό όλοι οι πολίτες πρέπει να μορφώνονται, για να υπάρξει ομαλή κοινωνική συμβίωση και ευρυθμία.

Στην όλη αγωγή τονίζεται τόσο η πλευρά του ηθικού οικοδομήματος όσο και αυτή της διανοητικής ανάπτυξης, που χρήζει μακρόχρονης υποστήριξης από αξιόπιστους δασκάλους48, σωστού οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος49 αλλά και της κληρονομικότητας. Το ηθικό ιδεώδες της αρετής πρέπει να αποτελεί μέλημα του ατόμου-πολίτη50. Αυτή προκύπτει ως αποτέλεσμα της  άσκησης της ψυχής απέναντι στις ορμές  και τα πάθη. Περαιτέρω οι ηθικές αρετές - π.χ. γενναιοδωρία, σωφροσύνη51, -απορρέουν από την άσκηση του ανθρώπου να ξεχωρίσει με το λόγο και τις πράξεις του από τα ζώα και αποκτώνται με τον εθισμό 52, ενώ οι διανοητικές ,- όπως σοφία, σύνεση, φρόνηση, -αποκτώνται με τη μάθηση.

          Κάθε αρετή αποτελεί μια μέση κατάσταση μεταξύ μεταξύ δύο ακροτήτων, δηλαδή της έλλειψης και της υπερβολής53, ωστόσο δεν επιδέχεται καμιά υπερβολή γιατί αποτελεί κάτι απόλυτο. Έτσι ο άνθρωπος προκειμένου να καταστεί ενάρετος και σπουδαίος, πρέπει οι φυσικές του προδιαθέσεις, ο εθισμός και ο λόγος 54 να είναι σε αρμονία.  Στο ρόλο του εθισμού ο Αριστοτέλης ρίχνει ιδιαίτερο βάρος, γιατί σε συνδυασμό με τη μίμηση 55, έμφυτο στοιχείο στον άνθρωπο, στηρίζεται η μάθηση, ειδικά κατά τα πρώτα χρόνια της ζωής του ανθρώπου. Είναι γνωστό σε όλους πως η συναναστροφή με αγαθά και ενάρετα άτομα επιδρά στη διαμόρφωση χρηστών χαρακτήρων.

          Επίσης κατά τη διδασκαλία οι μέθοδοι της επαγωγής και του συλλογισμού, η εποπτική διδασκαλία  αλλά και  η εξατομικευμένη εξαίρονται ιδιαίτερα.56. Πάντως η εμπειρία είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης 57 και επίμονης άσκησης 58 ως φυσική απόρροια, γιατί καθετί καταναγκαστικό επιφέρει το αντίθετο. Έτσι το «μανθάνειν» αφορά και την  απόκτηση γνώσης αλλά και την εφαρμογή της.

          Συνεπώς, ως προς την παρεχόμενη εκπαίδευση από την πολιτεία προηγείται η εξάσκηση του σώματος, έπεται η καλλιέργεια του άλογου μέρους της ψυχής, δηλαδή του επιθυμητικού της  και ακολουθεί η παίδευση στο «ορεκτικόν», δηλαδή του νου. Όλη αυτή η εκπαίδευση στοχεύει στο να μάθουν να κρίνουν σωστά και να χαίρονται με τα ευπρεπή ήθη και τις καλές πράξεις.

          Βασικά και αναγκαία μαθήματα που πρέπει να διδάσκονται οι νέοι είναι η ανάγνωση, η γραφή, η γυμναστική, η ιχνογραφία και η μουσική, προκειμένου να αποκτήσουν εκείνη τη σωστή αγωγή που ταιριάζει σε ελεύθερους πολίτες , ευαισθησίες αλλά και εχέγγυα για την κάλυψη πρακτικών, θεωρητικών και αισθητικών αναγκών τους .

          Αξίζει εδώ να αναφερθούμε και στις συμβουλές που δίνει ο φιλόσοφος γύρω από το θέμα της ευγονίας. Θεωρεί πως η κατάλληλη ηλικία για γάμο στις μεν γυναίκες είναι το 18^ο ενώ στους άνδρες το 38^ο, και αντίστοιχα η παιδοποιία πρέπει να συντελείται για τις γυναίκες ως τα 50 τους ενώ για τους άνδρες ως τα 70 τους χρόνια. Μικρής ηλικίας γυναίκες όταν τεκνοποιούν υποφέρουν περισσότερο κατά τον τοκετό, ενώ η συνουσία είναι προτιμότερο να γίνεται το χειμώνα.59. Η άμβλωση επιτρέπεται προκειμένου να αποφευχθούν αναπηρίες. Η δε έγκυος είναι θεμιτό να βγαίνει έξω, ώστε να εκπληρώνει τις θρησκευτικές της και άλλες υποχρεώσεις.

          Η εκπαίδευση των παιδιών αρχίζει από τη γέννησή τους. Έτσι ως την ηλικία των εφτά χρονών υποστηρίζεται η φυσική κατάσταση των παιδιών με επιλεγμένα κινητικά παιχνίδια , η πνευματική με τη διήγηση  παραμυθιών από παιδονόμους και την παροχή ερεθισμάτων τέτοιων που θα διεγείρουν το νου τους.60 Οτιδήποτε δίνεται στα παιδιά πρέπει να είναι απαλλαγμένο από καθετί επιβλαβές για την ηθικότητά τους. Η επιβολή τιμωρίας και ποινών ενδείκνυνται για το σωφρονισμό τους. Πάντα όμως προηγείται ο διάλογος και η νουθεσία έναντι της βίας. Πλήρης ελευθερία για συμμετοχή σε διάφορα συμπόσια δίδεται μόνο όταν ο άνθρωπος έχει πλήρως παιδευτεί κι έτσι έχει την ωριμότητα για αυτοπροστασία.61. Συγκεκριμένα από το 5^ο ως το 7^ο έτος της ηλικίας γίνεται μια πρώτη επαφή των μαθητών με μαθήματα που θα διδαχθούν αργότερα.

          Στην ηλικία των 7-14 ετών παρέχεται μια πιο θεωρητική μόρφωση. Γράμματα, γυμναστική, μουσική και γραφική καλύπτουν το σχολικό πρόγραμμα σπουδών.62 Στην όλη παιδευτική διαδικασία, που δεν είναι κάτι στατικό και μονοσήμαντο, ο παιδαγωγός παιδεύει αλλά και παιδεύεται, δεν αποτελεί αυθεντία ενώ ο μαθητής πάντα ωφελείται από το σωστό παιδαγωγό.

          Οι παιδαγωγοί είναι παιδοτρίβες και γυμναστές, δάσκαλοι και παιδονόμοι. Οι πρώτοι ασχολούνται με τη σωστή άθληση των μαθητών τους , κάποτε μάλιστα τους αναλαμβάνουν και για πρωταθλητισμό με το κατάλληλο πρόγραμμα σπουδών. Οι δεύτεροι αρχικά για την επιλογή των κατάλληλων προτύπων συμπεριφοράς, την προστασία των νέων από κακόβουλες παρέες, π.χ. δούλων -ως αρνητικά πρότυπα μίμησης για τη διαμόρφωση ενός υψηλού βαθμού παιδαγωγίας-, αλλά και για την επίβλεψη των σωματικών και στρατιωτικών ασκήσεων των εφήβων. Εξάλλου , η αγωγή των πρώτων χρόνων της ζωής είναι καθοριστικής σημασίας για τη μελλοντική τους συμπεριφορά.63

          Ειδικά στην εποχή του Αριστοτέλη ο θεσμός της ιδιωτικής εκπαίδευσης ήταν πολύ διαδεδομένος. Παιδιά εύπορων οικογενειών τύγχαναν διδασκαλίας κατ΄οίκον, όμως η στάση τους απέναντι στους δασκάλους τους διακρίνονταν από έλλειψη σεβασμού και αυθάδεια. Γι΄αυτό ο Αριστοτέλης ήταν θερμός οπαδός της δημόσιας εκπαίδευσης, όπου η πολιτεία θα παρείχε σε όλους ανεξαίρετα την ίδια ποιότητα γνώσης, θα καλλιεργούσε την αρετή και θα συνέβαλε στην πνευματική και πολιτιστική ανάπτυξή της. Ως προς τα σχολεία, υπήρχαν κάποιες σχολές με αξιόλογους δασκάλους αλλά και πνευματικά κέντρα, όπου σπούδαζαν νέοι από άλλες ελληνικές πόλεις.

          Η γενική μόρφωση ή αλλιώς εγκύκλια μαθήματα περιλαμβάνουν τη διδασκαλία των γραμμάτων, της γυμναστικής, της μουσικής και της ιχνογραφίας.64 Όλα τα μαθήματα πρέπει να συμβάλουν στην κάθε μορφής υγεία των ατόμων και να είναι σύμφωνα με τη φυσιολογική ανάπτυξη τους.  

Η αρετή της ανδρείας προϋποθέτει ένα ήρεμο κοινωνικό περιβάλλον για την εκδήλωσή της. Οι βαριές σωματικές ασκήσεις ενδείκνυνται μόνο γύρω στο 17^ο έτος της ηλικίας, όταν έχει ολοκληρωθεί ο κύκλος των θεωρητικών μαθημάτων, γιατί συμβαίνει η μεγάλη καταπόνηση του σώματος να εμποδίζει τη διάνοια, όπως και η πνευματική εμποδίζει το σώμα.

Ως  προς τη χρησιμότητα της μουσικής άλλοι προγενέστεροι ή σύγχρονοι του Αριστοτέλη πίστευαν πως συμβάλλει στην καλλιέργεια του ατόμου, ή ότι αποτελεί προϋπόθεση της παιδείας ή ότι είναι μια πολλή καλή αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου ή πως  είναι παιχνίδι προς ευχαρίστηση. Ο Αριστοτέλης από την πλευρά του συναινεί σε όλα, δηλαδή πως η μουσική προσφέρει και παιδεία και τέρψη και πνευματική καλλιέργεια. Πρώτιστα όμως συμβάλλει στη διαμόρφωση ορθών χαρακτήρων με αποτέλεσμα να είναι αναγκαία η διδασκαλία της ως μάθημα από τη νηπιακή ακόμη ηλικία. Μάλιστα για την επιλογή της διδασκαλίας των κατάλληλων μελωδιών ορίζονται άτομα με φιλοσοφική μόρφωση καταρτισμένοι σε μουσικά θέματα, ικανοί να επιλέγουν τα καταλληλότερα για την κάθε ηλικία.

          Από τα μουσικά όργανα προτείνεται ήδη από την προσχολική ηλικία ο κρόταλος του Αρχύτα, δύο δίσκοι μεταλλικοί που στην κίνηση τους παράγουν ήχο, ενώ ο αυλός ενδείκνυται μόνο σε περιπτώσεις που απαιτείται η κάθαρση. Θεωρώντας ο Αριστοτέλης πως οι μελωδίες απομιμούνται καταστάσεις της πραγματικότητας, όπως οργή ή πραότητα, ανδρεία ή λιποψυχία κ.α., και γνωρίζοντας πως η μουσική συμβάλλει στην αισθητική και ηθική πρόοδο του ατόμου, προτείνει ως κατάλληλες για τη διαπαιδαγώγηση τις ηθικές μελωδίες αλλά και άλλες κατόπιν αυστηρής επιλογής.

          Με τον όρο φιλοσοφία ο Αριστοτέλης συμπεριλάμβανε όλη τη γκάμα των επιστημών. Έτσι στο θεωρητικό είδος που ασχολείται με το πραγματικό, ανήκουν τα μαθηματικά, η φυσική και η θεολογία, στο πρακτικό, που πραγματεύεται τις ακούσιες πράξεις του ανθρώπου που τον βοηθούν να επιλέξει τα μέσα για να πραγματώσει ό,τι επιθυμεί, ανήκουν η Πολιτική, η Οικονομική και η Ηθική. Τέλος στο ποιητικό είδος ανήκουν η ποίηση και οι καλές τέχνες. Ο Αριστοτέλης θεωρεί πως οι ποιητές  είναι οι καλύτεροι δάσκαλοι του λαού, γιατί η Ποιητική είναι η τέχνη  που μιμείται τον ανθρώπινο λόγο, συναίσθημα και πράξη.

          Γενικά η αριστοτελική εκπαίδευση τονίζει την ηθική άσκηση,  την ενεργητική και ουσιαστική συμμετοχή των πολιτών σε πράξεις θάρρους, δικαιοσύνης , εγκράτειας, καλλιεργεί την αγάπη για το αγαθό και την αποφυγή οτιδήποτε κακού, μεριμνά για την κοινή, δημόσια και χωρίς διακρίσεις παιδεία όλων των πολιτών ανακαλύπτοντας πάντα τις φυσικές κλίσεις του καθενός χωριστά, ασκώντας τις αρετές τους και καλλιεργώντας εσωτερικές τους δυνάμεις όπως τη φαντασία, τη μνήμη, τη θέληση και σκέψη, φρόνηση και ευδαιμονία. Γιατί πράγματι, στόχος της αριστοτελικής φιλοσοφίας είναι  το «ευ ζην», δηλαδή η πολιτική ωρίμανση των πολιτών, η ηθική και πνευματική τελείωσή τους μέσα στο πλαίσιο της πολιτείας που εξασφαλίζει τις απαραίτητες συνθήκες για να αναζητήσει ο άνθρωπος- πολίτης το δρόμο προς την ευδαιμονία, που αποτελεί πεμπτουσία όλων των αρετών.

          Τόσο ο Πλάτωνας όσο και ο Αριστοτέλης θεωρούν την προσφορά της παιδείας ύψιστης σημασίας. Η παιδεία ως δημόσιο αγαθό οφείλει να είναι προγραμματισμένη, κατάλληλα δομημένη με στόχο την απόκτηση της αρετής και περαιτέρω της ευδαιμονίας. Οι πολίτες οφείλουν να έχουν ηθικά ενδιαφέροντα και να μεριμνούν πώς θα γίνουν ενάρετοι. Η σοφία, η ανδρεία, η σωφροσύνη και η δικαιοσύνη συμβάλλουν στο «είναι τε και ζην» της πολιτείας.. Βασική προϋπόθεση της παιδείας είναι η καλή οργάνωση του κράτους. Κοινή θέση επίσης, αποτελεί πως η εκπαίδευση του ατόμου πρέπει να αρχίζει από τη γέννησή του,- γι΄αυτό πρέπει να ελέγχεται και η δημιουργία της οικογένειας-, με την κατάλληλη επιλογή διδακτικών μέσων, τέτοιων που θα κατευθύνουν και θα συμβάλλουν στην πνευματική και σωματική ωριμότητά τους.

          Πλάτωνας και Αριστοτέλης πιστεύουν στην ανύψωση της παιδείας μέσα στο πνεύμα του «πολιτεύματος», το οποίο οδηγεί σε υπέροχες μορφές του πνεύματος. Μια πρώτη μορφή μάθησης θεωρεί ο Πλάτωνας τη γνώση από τη συνήθεια και τη μίμηση ενώ ο Αριστοτέλης λέει «και τας μαθήσεις ποιείται διά μιμήσεως πάντας»65

Ο Πλάτωνας προτάσσει τη σωματική αγωγή από την πνευματική. Και ο Αριστοτέλης όμως πρεσβεύει ότι επειδή η λογική έπεται και σωματική ανάπτυξη προηγείται, για να καταστεί το σώμα ισχυρό  για την οικοδόμηση υγιούς οργανισμού, η γυμναστική άσκηση πρέπει να προηγηθεί από κάθε άλλη αγωγή.66 Βασικό επίσης σημείο της εκπαίδευσης και των δύο φιλοσόφων ήταν η κοινή εκπαίδευση που προόριζαν τόσο για τα αγόρια όσο και τα κορίτσια.

          Διάσταση απόψεων στους δύο φιλοσόφους υπάρχει ως προς την προσφορά  της ποίησης, την οποία αφενός ο Πλάτωνας καταδικάζει γιατί ο υλικός κόσμος που αυτή προβάλλει δεν αποτελεί μίμηση της ιδέας  άρα δεν ωφελεί, αφετέρου ο Αριστοτέλης θεωρώντας την τέχνη ως φαινόμενο ζωής, γι΄αυτό και θεμελιώνει τη λειτουργικότητά της μέσα στην ζωή. Έτσι η τραγωδία αποτελεί την αλήθεια της ζωής και ο καλλιτέχνης λέει πως μιμείται τα «καθόλου» κι όχι τα «καθ΄έκαστον». Το «καθόλου» είναι αντικείμενο της φιλοσοφικής έρευνας και η φιλοσοφία σπουδάζει και γνωρίζει τα όντα. Από την άποψη αυτή η Ποίηση συγγενεύει προς τη φιλοσοφία, αποκαλύπτει κι αυτή με το δικό της τρόπο την αλήθεια των όντων.

          Ανακεφαλαιώνοντας αξίζει να τονίσουμε ότι ο Πλάτωνας ήταν εκείνος ο οποίος πρώτος κατέστησε την παιδεία αντικείμενο συστηματικής διερεύνησης συνδέοντάς τη με τη φιλοσοφία. Εμβάθυνε στον ουσιαστικό της χαρακτήρα τονίζοντας τη μόρφωση της ανθρώπινης ψυχής στη βάση της ενόρασης των ιδεών που είναι ο σκοπός  της όλης παιδευτικής διαδικασίας..

Από την άλλη πλευρά ο Αριστοτέλης έδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στην παιδεία θεωρώντάς την ένα από τα βασικά μέσα που ωθούν τον άνθρωπο στην ευδαιμονία και στην αρετή. Καλλιεργώντας τη φιλοσοφία συμπεριλαμβάνοντας σ΄αυτή όλους τους επιστημονικούς κλάδους δίκαια χαρακτηρίστηκε «πατέρας της σύγχρονης επιστήμης». Αναμφίβολα η προσφορά του είναι αδιαμφισβήτητη μέσα στο χώρο της παιδαγωγικής επιστήμης και έρευνας. Εξάλλου μέσα από το εκπαιδευτικό του σύστημα μπορούμε να αντλήσουμε διδάγματα χρήσιμα και για τη σύγχρονη εκπαίδευση.

                                                

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Πλάτωνος Πολιτεία 423e
2. Πλάτωνος Πολιτεία 421e
3. Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.213-225
4. Νασιάκου Κ.,«Ηπαιδεία στον Πλάτωνα»,σελ.324
5. Πολιτεία,Ι. 607a-e
6. Πολιτεία,Ζ.522c
7. Πολιτεία,Ζ.522c-529d
8. Nόμοι 817e-818a
9. Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.694
10. Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.694
11. Πολιτεία,Ζ.526d-527e
12. Μέμμου Ν.,»Η πολιτεία του Πλάτωνα», Θεσ/νίκη , 1994,σελ.697
13. Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.70
14. Ιωαννίδης Κλείτος,»Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην  πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973, σελ.50
15. Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.85
16. Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72
17. Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72
18. Ιωαννίδης Κλείτος,»Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην  πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973, σελ.16
19. Πλάτωνος Πολιτεία,404b
20. Πλάτωνος Πολιτεία,403cd και 404ab
21. Πλάτωνος Πολιτεία, 410c
22. Πλάτωνος Πολιτεία,505a
23. Nόμοι, 644a
24. Nόμοι 793e-794c
25. Nόμοι 794b
26. Nόμοι 801cd
27. Nόμοι 799b-801d
28. Nόμοι 817a-d
29. Nόμοι 814d-816b
30. Nόμοι 802e
31. Nόμοι 658e-659b
32. Nόμοι 667b,671a,802ab,812bc
33. W.Anderson,”Ethos and Education in Greek Music”,1966,σελ.88
34. Nόμοι 665ab,672d
35. Nόμοι 819b-d
36. Ρήγας –Κωνσταντόπουλος, «Η παιδεία των φυλάκων και η κριτική της παραδοσιακής αγωγής στην Πλατωνική Πολιτεία».,σελ.445-455
37. Πλάτωνος Πολιτεία, Β.376c
38. Βarrow.R.,”Plato and education”,1976,σελ.25
39. Γεωργούλης Κ.Δ.,»Πλάτωνος Πολιτεία»,εκδ.Σιδέρη, Αθήνα,1963
40. Αριστοτέλους Πολιτικά,1337b34-35
41. Αριστοτέλους Πολιτικά,1338a
42. Αριστοτέλους Πολιτικά,1337a27-29
43. Αριστοτέλους Πολιτικά,1337a22
44. Αριστοτέλους Πολιτικά,H.1335b31-33
45. Αριστοτέλους Πολιτικά,H1333a31
46. Ross.«Αριστοτέλης»,σελ.269
47. Ross.«Αριστοτέλης»,σελ.269
48. Αριστοτέλους Πολιτικά,Ζ1322a40-42
49. Ηθικά Νικομάχεια,1119b13-14
50.  Αριστοτέλους Πολιτικά,H1336b2-14
51. Τσάτσος Κ.,»Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων»,σελ.269
52. Ηθικά Νικομάχεια,1103a5-7
53. Ηθικά Νικομάχεια,1102a5-35
54. Ηθικά Νικομάχεια,1106b36
55. Ηθικά Νικομάχεια,1332a38b5 , 1103b17-26
56. Ηθικά Νικομάχεια,1448b5-9
57. Περί αισθήσεως και αισθητών,445a16-17
58. Περί μνήμης και αναμνήσεως,452a30
59. Περί αισθήσεως και αισθητών,1142a15-16και Πολιτικά,H.1337b39-40
60. Πολιτικά,Θ.1335a25-26
61. Πολιτικά,Θ.1335b22-25
62. Πολιτικά,H.1336b21-25
63. Πολιτικά,H.1337b23-25
64.  Πολιτικά,H.1337b23-28
65. Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.240
66. Σακορράφου Δ.»Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί»,σελ.274

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

§  Πλάτωνος Πολιτεία, εκδ. Σιδέρης, Αθήνα,1963

§  Πλάτωνος Πολιτεία, τομ. Α, Β, μτφρσ. Γρυπάρη, εκδ.Ι.Ζαχαρόπουλος

§  Πλάτωνος Νόμοι, τομ.Α,Β, απόδ. Μοσκόβη Β., Νομική Βιβλιοθήκη

§  Αριστοτέλους Πολιτικά, τομ.Ι, μτφρς.-σχόλια Λεκατσά Π., εκδ.Ι.Ζαχαρόπουλου, Αθήνα,1939

§  Άπαντα Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, εκδ. Ωφέλιμου Βιβλίου, Αθήνα, 1979

§  W.Anderson,”Ethos and Education in Greek Music”,

§  Βarrow.R.,”Plato and education”,London,1976

§  Γεωργούλη Κ.Δ., Πλάτωνος Πολιτεία ,εκδ.Σιδέρη, Αθήνα,1963

§  Γεωργούλη Κ.Δ.,Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, εκδ.Παπαδήμα Δ., Αθήνα, 1957

§  Γεωργούλη Κ.Δ., Αριστοτέλης ο Σταγηρίτης, εκδ. Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Χαλκιδικής, Θεσ/νίκη, 1962

§  Ingemar During, Ο Αριστοτέλης, παρουσίαση και ερμηνεία της σκέψης του, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα, 1991

§  Ιωαννίδη Κλείτου, “Ρυθμός και αρμονία. Η ουσία της μουσικής και του χορού στην  πλατωνική παιδεία», Λευκωσία, 1973,

§  Lippman Edward, Musical Thought in Ancient Greece, New York, 1964,σελ.72

§  Μέμμου Ν., Η πολιτεία του Πλάτωνα, εκδ.Πουρνάρας, Θεσ/νίκη , 1994

§  Νeubecker J.A.,Η μουσική στην Αρχαία Ελλάδα, μτφρσ. Φιδέτζη Μ., εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 1986

§  Ρήγα –Κωνσταντόπουλου, Η παιδεία των φυλάκων και η κριτική της παραδοσιακής αγωγής στην Πλατωνική Πολιτεία

§  Romily J., Προβλήματα της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας, μτφρσ. Αγκαβανάκης Ν., εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

§  Ross.D., Plato’s Theory of Ideas, Oxford University Press, 1966

§  Ross.D.,Αριστοτέλης, μτφρς. Μήτσου Μ., Αθήνα, 1991

§  Σακκάς Α., Πλάτωνας, Μια κριτική ανάλυση της κοινωνικής-πολιτικής θεωρίας του, εκδ. Gutenberg,Αθήνα, 1984

§  Σακορράφου Δ., Πλάτωνος Κοινωνιολογικαί και Παιδαγωγικαί αρχαί, εκδ. Εμμ. Πετράκη, Χανιά, 1957

§  Τσάτσου Κ.,Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων, Εκδ. Εστία, Αθήνα, 1970

§  Τσέλλερ-Νεστλέ, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη,1985

§  Ζιώγου-Καραστεργίου Σ., Η παιδαγωγική σκέψη από τον Πλάτωνα ως τη Μ. Μοντεσσόρι, Ανθολογία Κειμένων, εκδ. Κυριακίδη, Θεσ/νίκη,1996